Просмотр содержимого документа
«Бала психологиясының даму ерекшеліктері»
БАЛА ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Алдабергенова Мейрамгүл Талапқалиқызы
Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Сүйіндік ауылы
«Сүйіндік» бөбекжай балабақшасының психологі
Елбасы «Қазақстан - 2030» жолдауындағы «Қазақстан Миссиясы» бөлімінде : «Ертеңгі жас ұрпақтың денсаулығын, білімі мен өмірге деген көзқарасын дұрыс қалыптастыра білсек, сонда халық та артына данагөй тәрбиелі ұрпақты қалдыра алады... Олар өз елінің патриоты, әлемге танылған азаматы бола алады»,- деп атап көрсеткен. Ендеше өскелең ұрпаққа білім мен тәрбие берудің және бала психологиясының дамуының бастамасында балабақшаның алатын орны ерекше. Қазіргі қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты, еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап-тілектерінің бет бұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету міндеттері қойылып отыр. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу, оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру балабақша тәрбиешілеріне жауапты да құрметті міндеттер жүктейді.
Адамның белгілі сипаты мен сапасын қалыптастырудағы тәрбиешілердің мақсаты- тәрбиесі белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағытталған, осы арқылы сол топта тәрбиенің мүмкіндіктері мен міндеттері, әдістемелері қолданылады. Адам өмірінің мектепке дейінгі кезіңде, есейген шақ кезендеріндегі, жасөспірім шақта, әлеуметтік ортада, мектепте қалыптасқан мінез-құлқы ерекшеленеді. Жасөспірімдерді өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің негізін қалыптастыру міндеттері балабақшаға жүктелген. Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігіне тән ерекшеліктер мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық процесте ескеру қажет және соған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін, әдістемесін және тәсілін пайдалану керек. Осы мақсатта біздің «Сүйіндік» бөбекжай балабақшасының ұжымы тәрбиеленушілер бойында адамгершілік, кішіпейілділік, әдептілік, еңбексүйгіштік, ұқыптылық сияқты асыл қасиеттердің әліппесін қалыптастыра отырып, ұжымның достық, ынтымақтастық қарым-қатынаста болуын да естен шығармайды.
Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі - танып-білуге деген белсенділігі. Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады.
Баланың мектепке дейінгі жасы - бұл айналадағы өзге әлемді баланың өз бойына сіңіре бастау, білім жинақтау, осыларды басымдылықпен игеру кезеңі болып табылады. Осы бір аса маңызды өмірлік функцияны табысты орындау баланың өзіне тән бейімділігінің осы жаста қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды, яғни, ол мынадай бейімділіктер: адамның беделіне зор сеніммен қарауы, кездесетін барлық жағдайларды тез қабылдап, оған тез әсерленгіштігі, аңғал да ойын баласының қарым-қатынасы. Балабақша жасындағы балалардың бойындағы осы аталған бейімділіктердің әрқайсысы тек жақсы жақтарымен ғана көрініс табады, ал ол осы жастағы балаларға ғана тән қайталанбас ерекшеліктер болып табылады.
Балабақша жасындағы балалардың кейбір ерекшеліктері жылдар сайын жойылып отырады, кейбір ерекшеліктерінің маңызы өзгереді. Мұндай жағдайдың балалардың бойында көрініс табуы олардың жас ерекшеліктеріне қарай әртүрлі деңгейде болатынын атап көрсету қажет. Міне, балалардың танымдық мүмкіндіктеріне өзіміз қарастырған осы ерекшеліктер зор ықпал етеді және ол баланың жалпы дамуының келешегінің алғы шарты болып табылады. Балабақша жасындағы балаларда танымдық процестердің дамуының өте маңызды ерекшеліктерінің бірі-тіл. Мектепке барар алдында баланың сөздік қоры үлкен кісілермен кәдімгі өмірдің өзіне қатысты кез-келген мәселесі бойынша түсінісе алатындай дәрежеге жетеді. Бұл жаста бала қандай сөзді қолдануға болады, ал қандай сөздер соншалықты жағымсыз, тіпті оларды айту ұят екенін түсінеді. Сондықтан ата-аналар және тәрбишілер балалардың сөзді, буындарды, дауыссыз дыбыстарды (мысалы, р, ш т.б) дұрыс айтуын мұқият қадағалап отыруы қажет. Айтылған сөздерінің нақты заттарға, құбылыстарға, сонымен бірге адамдардың іс-қылықтары мен әсерлеріне сәйкестігіне, сөйлеудің мазмұндылығы мен мәнерлігіне, балалардың сөздік қорының молаюына және оған жинақтаушы сөздердің енуіне аса көңіл бөліп отыру қажет. Сонымен қатар бала балабақша жасында заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың кеңістіктегі орналасуын айырып қана қоймай, оған ұсынылған заттардың да түрін, пішінін дұрыс атай алады, заттарды мөлшеріне қарай сәйкестендіріп ( үлкен, кіші, аз, көп) анықтай алады. Бұл жастағы балалар заттардың негізгі қасиеттері мен сапаларының үлгісі бойынша заттардың белгілі бір эталондарға сәйкестігін көрсете алады. Әсерленушілік пен білуге құмарлық қаншалықты басым болғанмен, бұл жаста қабылдау әлі ұйымдаспаған. Әлі де мақсатты түрде қарау және көру, тыңдау және есту, т.б қажетті біліктіліктері қалыптаспаған. Тікелей қызығушылықпен байланысты ( ырықсыз зейін), өйткені қызықты іске бала көңілі тез ауады. Ерік күшін талап ететін ырықты зейін әлі де балса нашар дамыған.
Айналаны зерттеуге бағытталған баланың танымдық белсенділігі, оның зейінін зерттеу обьектілеріне қызығушылығы жоғалғанша аударады. Егер алты жасар бала өзіне маңызды ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай 2 тіпті 3 сағат ойнай береді. Осылайша ол ұзақ бар ықыласын аударып өнімді іс әрекетпен айналыса алады. Алайда бұлай зейінді шоғырландыру – баланың айналысқан нәрсесіне қызығушылықтың салдары. Егер оған ұнамайтын іс-әрекетте ықыласты болу керек болса, ол қажып, алаңдап, тіпті өзін өте бақытсыз сезінеді. Балаға зейінін тәрбиелеуде көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың зейінін ұйымдастыра алады. Дегенмен де, бұл жастағы балалар өз тәртіптерін еркін реттей алса да, ырықсыз зейін басым болады. Балаларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы аз іс-әрекетпен айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда ойын элементтерін енгізу және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға негізгі себеп болып табылады.
Қазіргі уақытта баланы мектепке дайындау, белгілі бір дағдыларды игеруге бейімдеу заманымыздың көкейкесті мәселелерінің бірі болып отыр. Сондықтан балабақшада тәрбиеленуші әрбір баланың психологиялық ерекшеліктеріне мән беру аса маңызды мәселе.
Атақты психолог ғалымдары Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К. Бабанский, И.Я. Лернер т.б. зерттеушілердің еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-әрекеттердің ішіндегі ең маңыздысы шығармашылық белсенділіктің сапалығына назар аударады. Алайда мектепке бару қарсаңында баланың психологиялық даму деңгейінде жекелей өзгешеліктер өсе түседі. Бұл өзгешеліктер мынадан көрінеді: балалар бір-бірінен ақыл-ой, адамгершілік және жекелей дамуымен ажыратылады. Олай болатын болса, балаларға психологиялық қолдау жасау балабақшаның ең негiзгi мiндетi болып табылады. Осы мақсатта біздің балабақша ұжымы да ұйымшылдықпен бірлесе жұмыс атқарып жатыр. Біздің "Сүйіндік" балабақшасында 45 тәрбиеленуші бар. Ұжымда педкадрлардың, тәрбиеленушілердің барлығының да психологиялық ахуалы қалыптағыдай. Жыл бойы тәрбиеленушілер тізімі олардың қозғалысына орай өзгертіліп, балалар дамуы бақылауға алынып отырылады. Тоқсанына бір рет диагностикалық карта толтырылып, тәрбиеленушілердің жеке психологиялық ерекшеліктері есепке алынып, психологиялық күнделіктері толтырылып отырамын. Өз тәжірибемде тәрбиеленушілердің психологиялық дамуына яғни балалардың есте сақтау қабілетін анықтау мақсатында көру арқылы "Суреттерді есте сақта!", есту арқылы "Сөздерді есте сақта" әдістемелері; ойлау қабілетін анықтау мақсатында "Бір сөзбен ата!", "Төртіншісі артық", "Қисынсыздықтар", "Жыл мезгілдері"әдістемелері; қабылдау қабілетін анықтау үшін "Не жоғалды", "Мынау не?", "Мына суреттерде не жетіспейді?", "Реттілігін анықта" әдістемелері, зейінділікті анықтау үшін "Белгілерді қой", "Айырмашылықтарын тап" әдістемелері; қиялдау қабілетін анықтау үшін "Фигуралардың суретін салып бітіру", "Әңгіме ойлап тап", "Сурет " әдістемелері бойынша диагностика жүргізіп отырамын. Және де психотүзету әдісі арқылы шамадан тыс белсенді балаларды ең алдымен ойынға тарта отырып, сол арқылы оның бойындағы шеттен тыс энергияны пайдалы нәрсеге бағыттаймыз. Осындай шамадан тыс белсенді балаларға "Ұста, ұстама", "Қатып қал", "Терезе арқылы сөйлесу" т.б. сол сияқты ойындар өткізіледі. Бала психологиясының даму ерекшеліктерін бақылап, оны дамыту бағытында ата-аналармен пікірлесулер өткізіледі және тәрбиешілерге де түрлі кеңестер беріледі. Атап айтқанда ата-аналармен "Бақытты балалар мекені", "Отбасы-тәрбиенің ұясы", "Менің бақытты отбасым", "Отан-отбасынан басталады"атты тренингтер және "Баланы неге ұруға болмайды" тақырыбында кеңестер, "Сіз қандай ата-анасыз?" тағы сол сияқты сауалнамалар жүргізіледі. Сонымен қатар тәрбиешілерге де тренингтер өткізіліп, сауалнамалар алынады. Тәрбиеленушілерді жан-жақты дамыту мақсатында түрлі ойындар, санамақтар, ойын-жаттығулар жүргізіліп отырылады, топтар үнемі бақылауда болады және оқу іс-әрекетіне үнемі қатыстырылып отырылады. Осындай түрлі шаралар барысында көптеген тәрбиеленушілер өздерінің ерекше қабілеттерімен көзге түсіп, белсенділік танытып жүреді. Атап айтқанда Амангельдиев Аманбек, Әлім Інжу, Ғайноллақызы Жансая, Самиғолла Балауса, Зиенғалиева Жансая, Халик Күлімкөз, Тұяқ Асельхан, Нұрболқызы Жанерке тағы сол сияқты балалар.
Балабақша ұжым мүшелерінің бір-бірімен ынтымақта болуы - ортақ жемісті іс кепілі болғандықтан осы бағытта түрлі дәстүрлі мерекелерге орай тәрбиелік шаралар ұйымдастырып отыру қажет. Нәтижесінде отбасы мен балабақша ынтымақтастығы нығайып, нақты нәтижелерге қол жеткізуге болады және тәрбиені ізгілендіру мен мейірімді қарым-қатынас орнату мақсатындағы жұмыстар жетіледі.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1998 ж.
Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткiншектер тәрбиесi. Алматы: Рауан, 1990
Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. Алматы,1981 ж.
Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелiгi психологиясы. Алматы, Мектеп, 1989 ж.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Астана – 2009. Выготский Л.С. Собр. соч. Т.4. Детская психология. Москва, Педагогика, 1984.
Рубинштейн С.Я. Экспериментальные методики патопсихологии и опыт применения их в клинике. Москва, 1970.
