Доклад "Ус дойдуну хоьуйуу"

Υс дойдуну хоһуйуу

Былыыр былыр күлэр күөх салгыннаах

Υруҥ илгэ үктэллээх

Υкэр куйаас тыыннаах

Күндүл күнүс дойду баара эбитэ уһу (үөһээ дойду).

Ойон тахсар куннээх

Охтон баранар мастаах,

Алаҕаркаан- тэтэгэркээн,

Орто дойду оноһуллубута эбитэ уһу (орто дойду).

Аҕыс уон аҕыс хайалаах

Хара тыа хаймыылаах,

Күөх тыа көтөрдөөх

Быстыбат быйаҥнаах дойду

Бастар бараммат баайдаах

Тохтор хороммот тоттоох дойду эбит.(орто дойду).

Силлиэ түспут, холорук ытыллыбыт

Барбатах балык миинин курдук,

Барык-сарык халлааннаах,

Буспатах мунду миинин курдук

Борук-сорук дойду баара эбитэ уһу (аллараа дойду).

Айыы бухатыырын кууһун-уоҕун хоьуйуу

Биир эмирэх байтаһын биэни

Биир кур оҕус бэрдин

Биир байтаһын ынах талыытын

Бииргэ холбуу тутаттаан аҕалан,

Сиэтэн сэнньилэтэн аҕалла.

Икки уоттаах саһылы

Утарыта туппут курдук

Көбүөлээх уостаах,

Алта былас холобурдаах,

Дада буурай сарыннаах

Υс былас холобурдаах

Υөкэйэр өттуктээх

Биэс былас холобурдаах

Биэкэйэр бииллээх.

Аал-Луук маһы хоьуйуу

Аҕыс иилээх са5алаах,

Атааннаах- мөһүөннээх,

Аан ийэ дойдуларын,

Хаба ортотугар,

Аҕыс салаалаах

Аар курдук мас ,

Υүммүт эбит.

Туйаарыма Куону хоһуйуу

Тоҕус былас

Долгуйар уһун суьуохтаах,

Туналҕаннаах ньуурдаах,

Туйаарыма Куо барахсан.

Туйаарыма Куо сүктэн барыытын хоһуйуу

Υрүн уолан оҕоккоом

Алтан далбарайбытын,

Аҕыс салаалаах,

Ача күөх отунан сиэтэн,

Куну көрсө

Күөйэ хаамтараар.

Оччоҕуна эрэ оҕом барахсаны

Аан дайдын иччитэ

Атыҥырыа суоҕа.

Υс салаалаах

Υкэр күөх от

Υрдүнэн хаамтаран

Υс төгүл уруйдаан

Аан Уххан эһэҕэр

Аһаттаран көрөөр.

Υөһээ дойду көстүүтэ

Аҕыс хартыгастаах

Араҕас маҥан халлаан,

Алын кырыытыгар,

Υс хартыгастаах,

Υрдук мэҥэ халлаан

Υрүт өттүгэр

Кэлэр күөх салгыннаах

Күндүл көмус дойдулаах

Υрумэтийбит үүт күөллэрдээх,

Υрүҥ илгэ үктэллээх,

Υкээр куйаас тыыннаах.

Υрүҥ Аар тойон

Υүт-аас бэйэккэлээх

Υс киис кыыл тириитэ өлгүргэлээх,

Υрдук нуоҕай бэргэһэлээх

Υрүн Аар Тойон диэн баар уһу.

Абааьы кыыьа-кыыс кыскыйдаан

Уьуктаах тумсулаах

Ураанньыктаах суустээх

Сэттэ былас дьуокэл хара моонньулаах

Туптэ курдук

Тынырахтаах бэрдэ,

Кыптыый сарын

Кыта5ас тарбах

Тутум бэргэн,

Туурчэй кыламан,

Дьоруо тобук,

Дьойуос тумус,

Дэгиэ тынырах

Кыыс о5о

Кыскыйдаан Куо.

Бухатыырдар охсуьуулара

Икки бэйэлээхтэр

Ириэнэх буору

Иэччэхтэригэр диэри

Ибили кэстилэр.

Тон буору

Тобуктарын ортотугар диэри

То5о кэьэн кэбистилэр.

Кэрис бараан дьуьуннээх

Кэлтэгэй ыйдара –куннэрэ

Туннэри эргийэннэр

Тууннэри –куннэри

Ытыс таьыйар

Ыас харана буолла.

Хайысханы хоьуйуу

« Кун Эрили»

Аҥаат-муҥаат алаас сыьыы

Арҕаа өттүн диэки

Аһары баттаан

Анаара көрөн кэбистэххэ,

Аҕыс саастаах

Адьырҕа ардьаа анаҕастаах

Атыыр хардан эһэ кыылын

Адаарыйбыт арҕаһын түүтүн

Арыйа баттаан кээспит курдук

Арыы харыйа ойуурдар

Антах диэки ортулэрэ

Аабылаан буоланнар

Айгыр үүнэн арыалласпыттар эбит.

Субу дойду

Соҕуруу өттүн диэки

Сулбуччу көрөн кэбистэххэ.

Тоҕустаах хаардаах соноҕос атыырдарым

Охсуһаары өрө дьохсооттоһон

Туорайдаан туралларын курдук

Ойуу-төһүү эрдээбит-намтаабыт

Очуос таас хайалара

Уһулута ойон тахсыбыттар эбит.

«Дьулуруйар Ньургун Боотур»

Утуо дойду улускэннээх бэрдин

Уорэ-кото

Уьуйэн киирдэхпинэ

Солбуйа баттаан кордохпунэ

Сохсор олуу суолун тордугэр

Тобурах баай тойон

То5уорай баай хотун

То5ус дуолан атыыр сылгылар

Уордэриттэн коьоннор

Уоргу-суоргу корсоннор

Дьохсоотоьон туралларын курдук

То5ус хонорой улуу дуопсун

Тумуллардаах эбит.

Алгыс тыллара

Чээ дуо, чэл бараан

Туорэххитин туьэрдим

Толко5утун олортум

Ус саха буолан

Уоскээн уодуйун

Туорт саха буолан

Тороон тэнийин.

Саас уйэ тухары

Самныбат саргыланын!

Ус оргостоох

Утуо киьи буол

А5ыс кырыылаах

Ааттаах киьи буол.

Дьиэни –уоту хоьуйуу

То5ус хос чуллуруктаах чуулаанна

А5ыс хос аарыма ампаарга

Сэттэ хос ситэри кириэппэскэ

Кистээн-ки чимэлээн

Баттаан-саьыаран ииппит.

Бухатыыр туттар тэрилэ, куйах танаьа

А5ыс уон а5ыс

Ааьар былыт абыгар абыламмыт

Кыырыктаах биилээхтэн

Кылаанын кырыйан ылан

Тоҕус уон тоҕус

Тоҥсук илбис туойбут

Умсулҕаннаах уһуктаахтан

Уһугун-чээрэтин тоҥоон ылан

Холбоон-илбээн

Хахай кыыл хайдахтаах быарын

Хааныгар хатарыллыбыт

Отут тоҕус оҕуруктаах

Обот соллон биилээх

Манна баар эбит.

Υрүн көмус аалыытын курдук

Υс хос дьыгдалдьыгас куйахпын

Кэтэрдэн биэрээриий диэммин

Кэтэһэн турабын.

Өлбөт мэҥэ уу

Аҕыс халлааҥҥа

Арчыһытынан аатырбыт

Айыы умсуурудаҕан

Араҕас илгэтинэн

Таҥалайын төрдугэр

Таба түстүн диэн

Таҥнары быраҕан биэрдэҕэ.

Сил эмтиир свойствота

Бадайҕан хара ытыһыгар

Силлээн баран

Көм көлөһүнүн

Көҥү ньиккэрийэн кэбистэ

Υс төгүл сылгыга

Υрэн сирилэтэн кэбистэ

Υрэрин кытары

Аьаҕас соноҕос

Таҥалай эттээх сылгы буолан биэрдэ.

Айыы Бухатыырын сирин дойдутун ойуулааһын

Тоҕус салаалаах

Локуора күөх ото

Торолуйа үүнэн тупсар эбит

Аҕыс салаалаах

Ача күөх ото

Анаарыйа анньар эбит

Сэттэ салаалаах

Сиибиктэ күөх ото

Сидиэрийэ үүнэн анньар

Υс салаалаах

Υкэр күөх ото

Өрө үүнэн үтэр эбит.

Υүт күөлгэ сөтүөлээьин

Υс хаардаах бугул саҕа

Υрүҥ сөлөгөй түөлбэ колуйэҕэ

Көтөн кэлэн

Υстэ умсаахтаата

Урааҥхай саха буолан

Υктэнэ тустэ.

Омуннааһын көстүүтэ

Биир хоноот-биирдэнэн,

Икки хоноот- иккилэнэн,

Υс хоноот- үстэнэн,

Υөскулэнник ууммут,

Омуннаахтык улааппыт.

Орто тиитэри

От курдук тоноон,

Эргэнэ тииттэри

Эрбэһин курдук үргээн, тиэргэн тэриннэ,

Дьиэ тутунна

Отут быластаах оронугар

Оруопчук туһэн

Утуйан хаалла.

Чабырҕах

Биир мииниллэр биэ,

Икки эмэр ньирэй,

Υс үүттээх үтүрум.

Түөрт үчүгэй төрүөх,

Биэс миинэр миҥэ,

Алта анаарыма атыыр,

Сэттэ тиһэх тинэһэ,

Аҕыс аҕам ынах,

Тоҕус лонкур торбос,

Уон улахан оҕус.

Уруйдааһын-айхаллаһын

Көмүс түөстээх күөрэгэйдэрбит

Алтан түөстээх далбарайдарбыт

Аҕыс арахсыылаах,

Айдааннаах-аргыардаах

Аартык хатыны

Алгыс курдук арыйан

Ааттаах учугэйдик айаннаан

Иитиллибит ийэ сиргитигэр

Этэннэ эргиллэн тиийэн

Субэҕитин, сыраҕытын холбоон

Кэскиллээх олоҕу олорун!

Туһаныллыбыт литература:

1. Е.С.Баишева «Υйэлээх үгэс:оҕо уонна олоҥхо» Бичик 2013.

2. А.Е.Захарова « Олоҥхону чинчийии:оҕо анаарыыта»Дьокуускай 2010.

3. Егорова С.Е. « Олоҥхо олуктара» Бичик 2013.

4. Андреева И.Н « Олоҥхо:угол зрения» Бичик 2013.