Мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру.

МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРҒА ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ

Елбасы Н.Назарбаевтың 2014 жылғы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа Жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі адамдарға қолдау мен көмек көрсету мәселесіне арнайы тоқталғаны белгілі. Атап көрсетсек, «...мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек көңіл бөлу керек. Олар үшін Қазақстан кедергісіз аймаққа айналуға тиіс. Бізде аз емес, ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге тиіс – бұл өзіміздің және қоғам алдындағы біздің парызымыз. Бүкіл әлем осымен айналысады» - деген болатын.

2011-2020 жылдары Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты – білім беру үдерісінің барлық қатысушыларын жақсы білім беру қорлары мен технологияларына тең қолжетімділігін қамтамасыз ету болып отыр.

Мемлекеттік саясаттың басты міндеттерінің бірі - мүмкіндіктері шектеулі балалардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес білім алу құқықтарын жүзеге асыруын қамтамасыз ету болып табылады.

Білім беру саласындағы халықаралық құжаттар негізінде құралған Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мүмкіндігі шектеулі баланың білім алудағы тең құқықтар қағидалары қарастырылады.

Мүмкіндігі шектеулі баланың білім алу құқығына кепілдіктер Қазақтсан Республикасының Ата Заңы – Конституцияда, «Қазақстан Республикасында бала құқықтары», «Білім», «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау», «Арнайы әлеуметтік қызметтер», «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік – медициналық – педагогикалық және психологиялық түзете қолдау туралы» Қазақстан Республикасының заңдарында бекітілген.

Мүмкіндігі шектеулі баланың білім алуға құқықтарын жүзеге асырудың басты мақсаты ретінде оның дене және психологиялық ерекшеліктерін ескере отыра балалардың білім алуы үшін қажетті жағдайларды жасау қарастырылған.

Инклюзивті білім беру дегеніміз – жынысы, жасы, тегі, діни көзқарасы, дамуында артта қалушылығы немесе тұрмыстық жағдайына қарамастан, барлық балаларды жалпы білім беру үдерісіне толықтай енгізу және әлеуметтік бейімдеу барысында кездесетін кедергілірді жоюға бағытталған мемлекеттік саясат. Демек, бұл үдерістің нәтижесінде білім беру жүйесін толықтай өзгеріске ұшырататын тұжырымдама (концепция) жасалынады. Жалпы білім беретін мектеп мүмкіндігі шектеулі балаларды қабылдап, оқытуға және тәрбиелеуге дайын болуы қажет.

Жалпы білім беру жағдайларында инклюзияны дамыту үдерістерін мақсатқа сай жобалау үшін МШ балалардың инклюзивті білім алуға деген қажеттілігі туралы ақпараттық мәліметтер болуы қажет.

МШ балалардың білім алу құқықтарын іске асыруға және қоғамда сәтті әлеуметтенуіне бағдарланған білім беру жүйесіндегі өзгерістерді жобалаумен байланысты басқарушылық міндеттерді қамтамасыз етеді.

Республиканың білім беру жүйесінде әртүрлі дәрежедегі МШ балаларға толыққанды білім беру бағытында қажетті өзгерістерді жоспарлауға, МШ балалардың білім беру ортасында әлеуметтік бейімделуі мақсатында қамсыздандыруды бағалауға, отбасының білім беру қызметтеріне және білім беру шарттарына деген қажеттіліктерін анықтауға мүмкіндік береді.

Егер таяу арада жалпы білім беру мектептеріне баратын мүмкіндіктері шектеулі балалардың және олардың ата-аналарының білім алу қажеттіліктерінің қандай екендігі және мұндай қажеттіліктерді қаншалықты қанағаттандыруға бағытталғаны анықталса, онда мүмкіндіктері шектеулі балаларды қоғамға ықпалдастыру үдерісі табысты болар еді.

Денсаулығында мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды (мүгедектерді) қоғамға ықпалдастыру үдерістерін зерттеу, әлеуметтік ғылым міндеттері құрылымында аса маңызды міндеттер қатарына жатады. Бұл үдерістің өзектілігі мен мәнділігі, ықпалдаудың әлеуметтік дамуда алатын орнымен қатар, мүгедектердің әлеуметтік жағдаяты ерекшелігімен де анықталады.

Мүгедектердің шығу тегі, әлеуметтік жағдайы, физикалық немесе зияткерлік ресурстарына қарамастан, барлық құқықтарының теңдігі қоғамның, адамдар арасындағы, қауымдастықтар ішіндегі және қауымдастықтар арасындағы қарым-қатынастар мен өзара әрекеттерді заманауи ұйымдастырудың базистік принципі болып табылады.

Адам басқа жеке тұлғалармен бірдей тең құқықтарға ие болады және осы аталған эгалитаризм мемлекеттің барлық заңнамалық құрылымдары негізінде қорғалып, осы қоғам мүшелерінің қоғамдық сана-сезімі арқылы қолдау көрсетіледі.

Олардың әлеуметтік шынайы өмірде әлеуметтік тіршілік етуіне қатты әсер ететін теңсіздіктер басым сезілетін болғандықтан, жеке тұлғалардың тең құқығын айрықша қорғау қажет болады.

Қоғамға түрлі әлеуметтік топтарды ықпалдау бойынша мақсатты бағытталған іс-әрекеттердің қажеттілігі де, осы топтардың бірқатар себептер бойынша қоғамда әлеуметтік шығарып тастау, эксклюзия, яғни қандай да бір тәсілмен шектеледі, әлеуметтік өмір жиегіне ығыстырылады, кемсіту мен оқшаулауға ұшырауымен анықталады.

Мұндай топтар қатарына денсаулығының мүмкіндігінің шектеулі болуы, осы қоғамға тән іс-әрекет түрлерін жүзеге асыруға мүмкіндік бермейтін мүгедектер жатады.

Қалыпты өмір сүру, қалыпты әлеуметтік тіршілік ету мазмұны мен құрылымы түсінігі тарихи құбылмалы. Тиісінше, жеке тұлғаға оның физикалық, психикалық және интеллектуалдық денсаулығы жағдайының ерекшеліктерімен таңылатын шектеулер туралы түсінік пен денсаулықтың шектеулі болуымен шартты болатын әлеуметтік-құқықтық ахуал ретіндегі мүгедектік туралы түсінік те әрбір тарихи формацияда түрліше болады.

Осының салдарынан, мүгедектердің дезинтеграциясына және интеграциясына байланысты түсініктер аясы да, осы аталған зерттеуге - заманауи ресей социумына қатысты қолдануда әрбір қоғамның нақтылы-тарихи жағдайларына негізделген. Мүгедектерді қоғамға толыққанды ықпалдастыру, оларды барлық басқа индивидтермен теңдей құқықтармен және мүмкіндіктермен қамтамасыз ету қажеттілігі, тек гуманистік идеялар кешенімен, заманауи қоғамның демократиялық сипаты туралы түсінікпен (жағымды әлеуметтік мотивация) анықталып қоймайды, сонымен қатар, керағар әлеуметтік мотивация факторларымен де анықталады, себебі, қазіргі әлеуметтік орын алып отырған диспаритеттердің (мүгедектер үшін олардың формальдық тең құқықтарын іске асыру мүмкін еместігін де қоса алғанда) заманауи тәртібін сақтау мен жаңғырту, әлеуметтік орта құлдырауының, халық өмірінің деңгейі мен сапасының төмендеуінің басты себептері болып табылады.

Сонымен, әлеуметтік процестер ретіндегі әлеуметтену және бейімделу биологиялық (физиологиялық), психикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерден тұратын адам әлеуетіне және сыртқы жағдайларға, олардың қабылдаудың толықтығына байланысты. Қабылдау мен әлеуметтік ықпал етудің шектелуіне әкеліп соғатын, жеке тұлғаның әлеуетті мүмкіндіктері бұзылған жағдайында әлеуметтену мен бейімделуде ауытқулар байқалады. Әлеуметтік оңалту – әлеуметтік қызмет ету (әлеуметтену) және әлеуметтік бейімделу мүмкіндіктерін жасауға (қалпына келтіруге) бағытталған іс-шаралар қажеттілігі пайда болады.

Мүгедектерді ықпалдау тек «әлеуметтік тиімділік» (шиеленістерді тиімді шешу, трансакцияларды азайту, оңтайлы басқару) механизмдеріне негізделіп қоймайды, сондай-ақ қауымдастықтың құндылықты нормалары мен қағидаларын мойындауына, кейбір маңызды негіздемелері бойынша ықпалдастырылған әлеуметтік субъектілердің сәйкестілігін ұғынуға негізделеді.

Мүгедектерді толыққанды әлеуметтік ықпалдау бүкіл қоғаммен алдын ала жасалатын жалпы әлеуметтік шаралар мен күштерге байланысты болумен қатар, мүгедектерге тиісті кәсіби және қоғамдық институттармен ұсынылатын әлеуметтік шаралар мен оңалту көмектеріне, сондай-ақ әлеуметтендіру және ықпалдау ресурстарын меңгеруде белсенділік танытатын мүгедектердің күш-жігеріне байланысты болады.

Отандық және шетелдік әдебиеттерде «интеграция» ұғымын және мүгедектерді қоғамға ықпалдау процестерін зерттеудің заманауи жағдайын теориялық қарастыру нәтижесінде осы аталған феномендерді социологияның түрлі бағыттарында түсінудің арнайы ерекшеліктері анықталған. Жүргізілген талдау осы проблеманы тексерудегі біздің зерттеу көзқарасымызды белгіледі.

Мүгедектердің өзін-өзі сезінуіне баға беруге негізделген, мүгедектерді ықпалдастырудың микро және мезотоптық артықшылығы бойынша түсініктемесі осы ауқымдағы әлеуметтік процесс мәніне жауап бермейді. Барлық күрделі құрамды әлеуметтік нысандар, соның ішінде, қоғам, жалпы төмен дәрежедегі қауымдастықтар жататын, әлеуметтік организмдер үздіксіз интеграция – дезинтеграция процесінде болады және де әлеуметтік дамуды құрайтын осы бөліктер мерзімімен бір-бірімен ауысуы мүмкін, не болмаса бір мезгілде жүргізіліп, жүйенің әр түрлі элементтеріне қатысты болуы ықтимал. Ықпалдастық, оның аяқталуы бойынша әлеуметтік жүйе қайшылықсыз үйлесімде тоқтап қалатын, бір бағытты, телеологиялық тренд болуы мүмкін емес. Әлеуметтік даму барысында дифференциация мен дезинтеграция процестері қайтадан өзгеріп, жанданады, сондықтан да тірі әлеуметтік ағза үшін қайта жаңару мен тереңдеу бірлігі де үздіксіз болады.

Мүгедектерді ықпалдау тарихи өзгергіш және қоғамдық ілгерілеудің әрбір сатысында қайта туындайтын бөліну, оқшаулау, эксклюзия процестерін еңсеруге бағытталған.

Сондықтан осы әлеуметтік бірліктен объективті және субъективті табиғаттың бүлдіргіш элменттері бөлетін, денсаулығында мүмкіндіктері шектелген адамдардың енгізілуімен жүйелі жіне аяқталған болуы мүмкін, әлеуметтік ағза бүтіндігінің орнын толтыру процесі ретінде қарастырылуы тиіс, «мүгедектерді ықпалдау» ұғымының мәнін нақтылау, қоғам мен оның жалғыз элементі арасындағы өзара қайшы қатынастардың аяқталуын, әлеуметтік тұтастық барлық бөлігінің абсолютті және толық ықпалдастырылуына қол жеткізу мүмкіндіктерін білдірмейді.

Ықпалдастықты тұтас түсіну мүгедектерді ықпалдастыруды қамтамасыз етуге және өзекті түсініктер аясында оларға лайықты өмірді қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайтын, әлеуметтік саясат дайындаудың негізін қалыптастырады.