Салауатты ?мір салтын насихаттау

Аронов Бейбіт Абдуллаевеч дене шынықтыру мұғалімі.

Ө.Сахипов атындағы жалпы білім беретін орта мектеп

Дене тәрбиесі сабағында оқушылардың

білімін қалыптастыру

Барлық сабақтардағы,төменгі сыныптарды қоса есептегенде әрбір сабақта дене тәрбиесі жөніндегі білімді оқушыларда жүйелі түрде қалыптастыру қажет болады.Төменгі сыныптардағы балалар,мысалы,дұрыс тыныс алумен және дене жаттығуларын орындаудағы оның маңызымен,дұрыс тұлғамен және барлық дене мүшелерімен және ағза жүйесінің жағдайына оның әсерімен танысады.4-7 сыныптарда қозғалыстың екпіні мен қозғалыс қасиеттерін дамытудағы оның маңызы секілді,денеге түсетін жүктеме және оның күшті,жылдамдықты,икемділікті,шыдамдылықты дамытудағы алатын орны; жалпы дамытатын жаттығуларды орындаудағы тиімді бастапқы қалып және олардың үйренетін қимыл қозғалысты дұрыс орындауға әсері секілді түсініктеорді ашып көрсетеміз. Жоғары сыныптағылар қозғалыс -қимыл амплитудасы және оның орындалатын жаттығудың сипатына тәуелділігі; қозғалыс қасиеттерін дамыту әдістері; қолданбалы жаттығулардың алатын орны; динамикалық және статистикалық жаттығулар және олардың жеке қасиетерді дамытуға әсері;жаттығу әдістері секілді түсініктерді игереді.

Білімді қабылдап, үйренуге тұрақты қызығушылықты сақтау үшін алынған білім жаңа қозғалыс -қимылдарды игеруге себепші болатындығын,сабақтан тыс уақытта дербес шұғылдануға көмектесетіндігіне,оқушылардын сенуі,олардын іс жүзіндегі пайдасын оқушылардың көруі манызды болмақ.Дене тәрбиесі жөніндегі білімді балаларда ойдағыдай қалыптастыруға өзге де көптеген факторлар себепкер болады.Біздің көзқарасымыз бойынша жаттығуды тікелей орындау барысында біліммен қаруландыруға мүмкіндік беретін,үйретудің тәсілдері мен әдістерін пайдалану елеулі орынға ие болады.Өз тәжірибемізден кйбір мысалдар келтірейік.Ең қарапайым жаттығу -гимнастикалық қабырғада орындалатын отыру 4-сынып. Төменгі шабақта асылып тұрғанда кеуде деңгейіндегі жоғарырақ шабақтан қолдармен ұстау, отыру,қолдармен тартыла көтерілу.Қарапайым ғана жаттығу,бірақ оны сапалы орындау үшін белгілі бір білім қажет болады.Танымдылық қызметті қалай белсенді етуге болады? Түсіндіру мен көрсетуден кейін қозғалыс орындалады. Толықтай төмен отырмау секілді негізгі қате байқалады.Отыру кезінде ауыртпалықтың көбі қандай еттерге түседі? деген сұрақты бүкүл оқушыларға қояамыз ( Жауабы-аяқтың еттеріне).Екінші сұрақ: Қандай қалыпта болғанда аяққа көп күш түседі? Жауабы-отыру өте төмен болғанда .Енді отырған уаққытта бәрімізге де ауыр болатындай етіп орындайық. Орындау барысында жаңа сұрақ қойылады.Тереңірек отырғаннан кейін тұруды қалай женілдетуге болады?(Жауабы-қолды созудың күшімен). Тиімді орындаудын нұсқасы табылады.Жаттығуды орындау барысында сұрақ беріп,жауап алу жолымен оқушылармен белсенді түрде байланыс жасаймыз,балалардың мақсатқа жетуге ұмтылып,шұғылдануына,үйрететін қимыл-қозғалысты саналы орындалуына қол жеткіземіз. Екінші мысал.Сабақ міндеттерінің бірі -доп лақтыруға үйрету. Стандартты емес ұзарған қоссырықта орындауқа төмендегідей жаттығу беріледі: жоғары сырықты арт жақтан ұстап,асылып тұрған қалыптан алға қарай кеңірек адымдап,сырықтан тартылып созылу,бастапқы қалыпқа оралу.Бірнеше қайталаудаң кейін сұрақ беріледі: Лақтыруға қандай буындардың еттері мен байланыстыратын сінірлерін дайындаймыз?(жауабы-иық белдеуінің еттері мен иық буындарының сінірлерін).Қысқа қортынды: Допты дұрыс лақтыруға үйрену мен жоғары нәтежелерге жету үшін иық буындарының жақсы қозғалмалығына қол жеткізу қажет. Осыдан кейін жаттығу қайталанады,оны орындау барысында аяқты неғұрлым алға қойған сайын,буындарға түсетін ауырлық елеулі болмақ,мұның өзі олардың қозғалмалылығының артуына себепші болады деген нұсқау айтылады.Осы қимыл-қозғалысты қайталаудың белгіленген санынан кейін сынып тоқтайды.Үзіліс кезінде дайындық дәрежесі түрліше екі оқушы жаттығуды орындап көрсетеді. Бақылаушыларға орндалғанды бағалау ұсынылады.мүнкін болатындай сұрағтармен жауаптар: Саматқа қарағанда Мараттын адымы неліктен кенірек болады? (Самат сырғауылдан қолдармен қысқа ұстады және ол алға қарай аяғын ғана емес,кеудесінде шығарды.Қортындылай отырып,осы шарты сақтап,жаттығуды орындауды ұсынамыз. 5-6сыныптарда салыстыру тәсілін де көбірек кен пайдаланамыз.Түрліше нұсқауларда сол қимыл көрсетіледі, олардын бірнеше-техникалық жағынан дұрыс орндалмау болады. Оқушыларға қай нұсқа дұрыс орндалғандығын,қандай қате кетті, олардың туындауына себеп болған нендей себептер және оларды қалай түзетуге болатындығын көрсету,айту ұсынылады.Мысалы, шаңғыдағы бір мезгілді бір адымдық жүрісте таяқтар алға алыстау қойылады. Қозғалыс тәсілі бұзылады,шапшандық баяулайды. Оқушылар жоғары белсендікпен қимыл-қозғалыс техникасын талдайды, дұрыс орындамау себебін атапкөрсетеді және қателерді түзеу жөнінде дұрыс ұсыныстар жасалды. 6-7 сыныптардағы епкін алып ұзындықа секіруге үйретуде секіру нәтежесінде епкін алудын шапшандығы мен қашықтылығына және осы өлшемдердін әрекетінін тәуелдігін анықтаймыз. Әр оқушыға үш,бес және оданда көбірек (шегі 18 қадам)адымнан бастап екпінді өзгерте бірнеше секірулерді орындау ұсынылады. Бір ұмтылу-екпін алудың толық шапшаңдығында,екіншісіне -жартылай күш жұмсау арқылы орындалады. Әр секірудің нәтежесі сантеметірмен өлшеніп,белгіленіп отырылады. Екпін алудың шапшандығы мен қашықтығын өсіре отырып оқушы жақсы нәтежеге жетеді.Шанғы жүрісінің техникасына үйрете отырып (6-7 сыныптар) оқушылардын физика сабащқтарында алған білімдерін,,атап айтқанда ,қысым,таяаныш алаңы,дене салмағына қысымның тәуелділігі және тірелу алаңы секілді түсініктерді пайдаланамыз. Гранат лақтыруға үйрете отырып, екпін алу техникасын лақтырумен үйлестіре меңгеруге басты назар аударамыз.Осында лақтыру нәтижесінің аяқтары, кеудегні және қолдарды біртіндеп жұмысқа қосу біліктілігіне байланысты екендігін ашып көрсетеміз.Төмендегідей тәсілдерді де пайдаланамыз.Түрліше бастапқы қалыптардан лақтыру. Оларды өзгерте отырып, лақтыру сәтінде негізгі бүлшық еттер тобынын қатысуын әдиі шектейміз,снарядтың ұшу қашықтығының нәтежелері бойынша оқушылар өздігінен қортынды жасайды және жұмысқа бұлшық ет топтарының қатысу қажетті екендігіне сенеді.Жатып лақтыру. Бұл жағдайда снарядтң шуы ойдағыдай болмайды себебі –жұмысқа тек қол бұлшық етін қосылуы.Тізерлеп тұрып лақтыру Лақтыру қашықтығы өскенмен, бірақ барынша жоғары жағдайға жетпей. Тура қарап тұрып лақтыру бағытымен бүйірімен тұрып лақтыру және бір екпін алып лақтыру,әрбір лақтыру нәтежесі жалаушалардын белгіленеді. Жұмысқа бұлшық етердін жана топтарынын біртіндеп қосындысы және онын нәтежесі есебінде басқа бір бастапқы қалыпынан әрлақтыру сайын снарядтың ұшу қашықтығынын өсуі белгілеңді оқушылардын алдынан лақтырудан жеке нәтежелерін едәуір жоғарлатудын үлкен мүмкүншіліктері айқын ашылды . Сабақа иық белдеуі мен арқа еттерін күшін дамыту үшін ( 9 сыныпқа) нығыздалған допты лақтырудын (екі қолмен жоғарыдан ) қоса отырып оқушылар дұрыс орындамайтындығын анықтадық , себебі арқа етері жұмысқа қосылмайды, осы кемістіктерд і жойуға, бұл бұлшық жұмысынын манызын ашуға төмендегідей тәсәлдер көмектесті лақтыру бағытына арқасын беріп тұрған қалыпта оқушыларға тек қолдын жұмысын ғана қосып бірнеше лақтырудын тапсырма беріледі, ол үшін басты алға еңкейту иықты кеудеге таман қысу керек болды , лақтыру нәтежелері белгіленіп отырды. Лақтыруда арқа еттерінің алатын орнын анықтау үшін лақтыруды аяқтау сәтінде басты артқа қарай тез шалқайту, күшті шалқайып және қолдан шықан снарядқа қарау ұсынылады .Ол бұл ретте алғашқы лақтыруларға қарағанда (сылбыраған бас жағдайында ) едәуір қашыққа ұшты . Ұшу қашықтығының өсуі лақтыруды дұрыс орындаған жағдайда олардың әрқайсысы қандай шама мүмкүндіктерге ие екендігіне оқушылардың көзін жеткізеді . Осы мысалдарға сүйіне отырып Мойынды сергітетін рефлекторлы түрде арқа еттерінің белсенді жиырлуын туындататындығын және керсінше, басты алға төмен түсіру босаңсуға әкелетіндігін және осының нәтежесінде лақтыру күшінің азаюына,қолдар қозғалысы амплитудасының едәуір тарылуына және нәтежесінде снарядтың ұшу қашықтығының азаюына әкелетіндігін түсіндірдік . Алған білімдерін,оқушылар асып түсу тәсілімен биіктікке секіруде бүгілу техникасын игеруде және көптеген акробатикалық жаттығуларды үйренуде қолданады. 4 -7 сыныптарда түрліше снарядтарды лақтыруда оқушылар лақтырылатын снарядтың көлемі мен түріне ұшу қашықтығы байланысты екендігі туралы түсінік алды. Мысалы,бірдей салмақтағы екі теннис добы көрсетілді.Олардын біріне тежегіш құрылым бекітілді,бұл жағдайда ол әдеттегі допқа қарағанда едәуір аз қашыққа ұшты. Салыстыру нәтежесінде оқушылар снарядтың формысына онын ұшу қашықтығы байланысты екендігі жөнінде қортынды жасады.Оқушылардың физика курыснан алған білімдеріне сүйіне отырып, жоғарырақ спорттық нәтежелерге жету үшін оларды пайдалану мүмкіндіктерін көрсетуге тырыстық.Сөйтіп,жоғары сынып оқушыларына қол жетерліктей түрде өтелу фазасы туралы түсінікті және жекелеген қимыл-қозғалыстардың техникасын игерудегі оның манызын ашып көрсеттік.Тианақсыз қалыптағы қозғалыстың түрін өзгертуін, негізінен дененің жекеленген бөліктерінің бір-біріне қатысы бойынша ауысуына байланысты бұлшық еттердің жекеген топтарың белсенді түрде жиырылуы өзге топтарға да және нәтежесінде –жаттығудын техникасын орындауғада әсер етеді. Мысалы, кергі арқылы серпілетін аяқты дұрыс алып өту (адымдау әдісімен секіру ) сілтенетін аяқтың кергіден кейін белсенді түрде төмен түсуіне байланысты. Сілтенетін аяқ төмен белсенді шапшаң түскен сайын серпілетін аяқ соншалықты жоғары көтеріледі (өтілетін фаза).Аударлып түсу әдісімен секіргенде қтелетін фаза серпілетін аяққа қарама-қарсы, бас пен қолдардың кергінің астына қарай төмен шапшан түсуі есебінен жүзеге асады. Биологиялық қозғалыстардың зандылықтары жөніндегі осындай бастапқы түсініктер қимыл- қозғалыс тәсілдерін жылдам игеруге көмектеседі.