Ваттисен с?мах?семпе ус? курса ирттермелли в?й?сем

Вваттисен сăмахĕсемпе усă курса ирттермелли вăйăсем

Васильева В. В., Петрова С.В.,

Чăваш Республикинчи Красноармейски районĕн

«Пĕтĕмĕшле пĕлӳ паракан Упи вăтам шкулĕ»

муниципалитетăн бюджетлă пĕтĕмĕшле вĕренÿ учрежденийĕнче

чăваш чĕлхипе литературине вĕрентекенсем

Ваттисен сăмахĕсем – ламран лама куçса пыракан сăнарлă сăмахсем. Вĕсем шухăша кĕскен те çивĕччĕн, ытарлăн палăртаççĕ. Ваттисен сăмахĕсенче халăхăн кун-çулĕ, ăс-хакăлĕ, шухăшлавĕ, тĕнче курăмĕ ÿкерĕннĕ. Ваттисен сăмахĕсем çын çут çанталăка, пурнăçри пулăмсене сăнаса пынă, хакланă май çуралнă. Ваттисен сăмахĕ чылай чухне вăрттăнлăх шутланать, вăл пуриншĕн те уçăмлă мар. Чăваш ахаль те шухăша уçăмлăн каламасть. Унăн çыпăçуллă, кĕскен, ытарлă, шахвăртса, вăлтса калани уйрăмах вăйлă аталаннă. Ваттисен сăмахĕсен тĕп тĕллевĕсем: ачан тĕнче курăмне аталантарасси; ăна илемлĕхе курма, туйма пулăшасси; ырăпа усала, лайăхпа начара уйăрма вĕрентесси; ĕçе хăнăхтарасси.

Ваттисен сăмахĕсемпе тĕрлĕ темăна вĕрентнĕ чух усă курма пулать. Кашни урокрах расна мелпе усă курсан аван. Эпир çакăн пек вăйăсемпе усă курма сĕнетпĕр. Вĕсемпе урок темине кăларма: Ватта сума сăвакан, хăй те сумлă пулакан [8, 92 с.]. Ват çын - тăват çын [8, 66 с.]. Ватă çынтан ан кул ху та ватă пулăн [6, 69 с.]. Ачасем темăна палăртакан ваттисен сăмахне суйласа илеççĕ; урока пĕтĕмлетме: Чĕр чунсем – пирĕн туссем [1, 42 с.]. Тăван кил – ылтăн сăпка [1, 77 с.]; урок пайĕсене çирĕплетме те усă курма пулать: Ырă çын пуласси ачаран паллă [1, 118 с.]. Ырă ĕç хăйне хăех мухтать [6, 42 с.].

Вăйă тĕслĕхĕсем:

1. Вĕренекенсене ребус тутарма е тупма сĕнсен аван.

Ăнман çулăн çич кукăр [6, 52 с.].

1. «Тĕлĕнтермĕш арча» вăйă. Ачасем арчари ваттисен сăмахне кăлараççĕ те пĕлтерĕшне ăнлантараççĕ.

2. Чăваш тата вырăс ваттисен сăмахĕсене пĕлтерĕшĕ енчен пĕр-пĕринпе танлаштарасси: Юлташпа çул кĕскелет – Умный товарищ половина пути [4, 91 с.]. Шанчăклă тусăн хакĕ çук – Друг дороже денег [4, 91 с.].

3. Кроссворд.

1. Ÿкерчĕке тивĕçлĕ ваттисен сăмахĕсене шырасси.

Ирхи ĕç мала каять [4, 91 с.].

Ирхи ĕç каçхинчен ирттерет [4, 91 с.].

Ирхи ĕç малалла [4, 91 с.].

1. Ваттисен сăмахĕсене сĕннĕ темăсем тăрăх уйăрасси: çут çанталăк, чĕр чунсем….

2. Панă пĕр сăмах урлă ваттисен сăмахне туллин каласси. Хĕç – Чăнлăха хĕç витмест [4, 108 с.]. Ăс – Ăс тенине мĕн виличчен пухаççĕ [8, 90 с.].

3. Ваттисен сăмахĕ тăрăх ÿкерчĕк тутарасси.

Ват пиллĕхĕ çитсе пырать [6, 68 с.].

1. Пĕр пек шухăшлă ваттисен сăмахĕсене ушкăнласси. Амăшĕ епле, хĕрĕ çапла [8, 61 с.]. Ырă вăрлăхран - ырă çимĕç [8, 61 с.]. Телей тени çул çинче выртмасть [8, 61 с.]. Телей сывлăшра вĕçмест, ăна ĕçре тупмалла [8, 61 с.].

2. Мимика урлă ваттисен сăмахне пĕлесси. Шăл хушшинчен тухнă сăмах хăлха шатăкне кĕретех [8, 115 с.]. Çăла ан сур, шывне хăвах ĕçĕн [8, 202 с.].

3. Икĕ пайлă ваттисен сăмахĕсене пухасси. Хĕр куç çулĕ – ирхи сывлăм [8, 72 с.].

4. Хирĕçлев мелĕпе йĕркеленĕ ваттисен сăмахĕсене тупасси. Арçури салатать, амаçури пуçтарать [8, 65 с.]. Выртакан чул мăкланать, çÿрекен чул якалать [8, 36 с.].

5. Танлаштару мелĕпе йĕркеленĕ ваттисен сăмахĕсене тупасси. Ашшĕ-амăш епле, ачи-пăчи çапла [8, 66 с.]. Кÿршĕри чăх кăркка пек [8, 31 с.]. Мирпе килни туй пек иртсе каять [8, 56 с.].

6. Ăслă сăмах тупсăмне туп. Тупсăмĕ: Кĕнеке вулан – ухмах пулман [6, 169 с.].

1. Ваттисен сăмахĕсене вĕçлĕр: Алла ал…(çăвать) [8, 74 с.]. Алла вăрăм ярсан…(ĕмĕр кĕскелет) [8, 71 с.]. Ал паракана ал туйи…( тивмест) [8, 74 с.].

2. Панă сăмахсенчен ватттисен сăмахĕсене пуçтар. «Ĕç вăл – пурнăç илемĕ [6, 18 с.]. Ĕçе юратакан ĕçчен пулнă [4, 50 с.]. Ĕç çынна мухтава кăларать [6, 48 с.].

   вăл -	илемĕ	пурнăç	Ĕç
   юратакан	пулнă	ĕçчен	Ĕçе
   çынна	кăларать	мутава	Ĕç

3. Панă сыпăксенчен ватттисен сăмахне пуçтар.

Килти сăмах яла ан тухтăр [2, 21 с.].

1. Пайĕсем пăтрашăннă ваттисен сăмахĕсене майлаштарасси: Ĕç мухтать ырă хăех хăйне. (Ырă ĕç хăйне хăех мухтать) [8, 117 с.].

2. Ваттисен самахĕ тăрăх сочинени çырасси. «Куç хăрать те, ал тăвать» [6, 186 с.].

Пĕр çуллахи ăшă кун атте утă çулчĕ. Çанталакĕ шăрăх тăратчĕ. Ку çул утти те хитре тухрĕ. Кĕçех типĕ утта пуçтарма та вăхăт çитрĕ. Эпир Мишăпа малтанах хăраса ÿкрĕмĕр, каç пулсан ачасемпе урама выляма та тухаймăпăр тесе шутларăмăр. Атте трактор тапраса тухрĕ те утта пĕр çĕрелле пуçтарса хучĕ. Пирĕн вара тиемелли çеç юлчĕ. Анне пире ĕçлеме хавхалантарсах пычĕ. Кĕçех пире пулăшма кÿршĕсем те каçрĕç. Йышпа утта хăвăртах пуçтарса пĕтертĕмĕр.

1. Ваттисен сăмахĕн пуçламăшне тупăр. (Вĕренни)…мулран хаклă теççĕ [8, 92 с.]. (Ват çынран)… кулма хушман [8, 66 с.]. (Яшка) … тăварсăр пиçмест [8, 54 с.].

2. Çакăнта саланса кайнă сас паллисен йĕрне тупсан ваттисен сăмахне вулама пулать.

Шанчăклă тусăн хакĕ çук. [6, 331 с.].

1. Чăваш çыннин менталитетне палăртакан ваттисен сăмахĕсене тупасси. Ĕçченлĕх – Ĕç çĕклет, ÿркев ÿкерет [8, 45 с.]. Тăрăшулăх – Халăх тытăнсан тем те туса хурĕ [8, 57 с.]. Перекетлĕх – Аттуна тăхăн та çăпатуна кăларса ан пăрах [8, 54 с.]. Ырă кăмăллăх – шăнса килекене ăшăтса яр, выçса килекене тăрантарса яр [8, 85 с.].

Ваттисен самахĕсемпе урокра е урок тулашĕнче усă курма пулать. Кашни вĕрентекен ачасен пĕлÿ шайне шута илсе ĕçсене ансатлатма е кăткăслатма пултарать.

Литература

1. Иванова Н.Г., Метин П.Н. Тăван литература: вĕренÿпе вулав кĕнеки. 5-мĕш класс валли. – Шупашкар: Чăваш кĕнеке издательстви, 2013. – 271 с.

2. Иванова Н.Г. Килти вулав кĕнеки: 5-мĕш класс валли. – Шупашкар: Чăваш кĕнеке издательстви, 2014. – 271 с.

3. Патмар И.А. Халăх сăмахлăхĕ. 1-мĕш кĕнеке. – Канаш, 1994. – 96 с.

4. Патмар И.А. Халăх сăмахлăхĕ. 2-мĕш кĕнеке. – Канаш, 1994. – 96 с.

5. Патмар И.А. Халăх сăмахлăхĕ. 3-мĕш кĕнеке. – Канаш, 1994. – 96 с.

6. Патмар И.А., Патмар Э.И. Ăслăлăх сукмакĕ. – Шупашкар: ГУП ИПК «Чувашия», 2009. – 360 с.

7. Романов Н.Р. Ваттисен сăмахĕсем, каларăшсем, сутмалли юмахсем». – Шупашкар: Чăваш кĕнеке издательстви, 1960. – 358 с.

8. Сидорова Е.С. Чăваш халăх сăмахлăхĕ. V том. Вак жанрсем. – Шупашкар: Чăваш кĕнеке издательстви, 1984. – 352 с.