Къэбэрдей- Балъкъэр Республикэм Прохладнэ
муниципальнэ куейм хыхьэ Алътуд къуажэм дэт
муниципальнэ к I эзонэ щ I эныгъэм и ет I уанэ еджап I э
Къущхьэ Сулът I ан и рассказ «Анэ»
Зыгъэхьэзырар:
адыгэбзэмрэ адыгэ литературэмрэ
и егъэджакIуэ Нэгъуей Маринэт Iэуес и пхъурщ
2016-2017 гъ.гъ.
Къущхьэ Сулът I ан и рассказ «Анэ» ( къызэщ I эзыкъуэж урок )
Урокым и мурадхэр:
рассказыр къазэрыгуры I уар къэпщытэн;
образ нэхъыщхьэхэр зэпкърыхын;
рассказыр зэрытха бзэр, къыщыгъэсэбэпа художественнэ- изобразительнэ I эмалхэр на I уэ къэщ I ын;
рассказым хэлъ гъэсэныгъэ- ущииныгъэ мыхьэнэр гъэбелджылын;
еджак I уэхэм я зэхэщ I ык I ымрэ я бзэмрэ зегъэужьын
Урокым къыщыгъэсэбэпыпхъэхэр:
Интеракт.доскар,тест лэжьыгъэхэр, теплъэгъуэ к I эщ1ыр,уэрэдыр: «Анэр ухуэдэщ нэм»
Урокым и ек1уэк1ык1эр:
Егъэд ж . (Сл.1-2)
Анэр дунейм и дыгъэщ.
Анэ, сыту псалъэшхуэ ар. Анэ псалъэр щыжып1эк1э гущ1эр егъэп1ейтей.
Едж. Егъэдж.
щхьэк1э адыгэхэм жа1э: «Анэк1э узэджэнур сабийр къэзылъхуар аракъым , ат1э къимылъхуами ,
Едж.(1эдэм) Рассказыр зытеухуар анэмрэ бынымрэ зэхуа1эн хуей щытык1эрщ. Тхыгъэм дэгъуэу къыщыгъэлъэгъуащ анэк1э узэджэнур сабийм гъащ1э езыт, е езыта ц1ыхубзыр зэрыармырар, ат1э а сабийр зыгъэбэяу, ар зып1 ц1ыхур арауэ зэрыщытыр.
Егъэдж. Пэж дыдэу жып1ащ,мы зи гъу тщ1ы 1уэхугъуэр адыгэ литературэм нэхъапэк1э зэи къыщамы1этауэ Къущхьэ С. япэу къи1этащ, ик1и психологизм лъэщ щ1элъу зэпкърихащ мы темэр. ауэ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, иджыпстурей ди зэманым ар псори зыгъэп1ейтей зыгъэгулэзщ.Рассказым зи гугъу щищ1 1уэхугъуэхэм заужьурэ йок1уэк1, хэт ц1ыхухэми захъуэж, заужь.Къэдвгъэщ1эжыт , ц1ык1ухэ хэт сымэ я образхэм дыщрихьэл1эрэ мы рассказым?
Едж.(Алихъан) Мы рассказым дыщрохьэл1э 1энусэ, Салимэ, Исмэхьил, Заурчик сымэ.
Егъэдж.Пэж дыдэщ,Ахэр тхыгъэм къыхэщыж образхэращ. Дэтхэнэ зы тхыгъэми хуэдэу мыбы хэт образхэри бгуэш хъунущ гурымыхьхэмрэ гурыхьхэмрэ ( отриц. положит.) Япэ щ1ык1э зэхэдвгъэхыж мы доскам ит псалъэхэм щыщу дэтхэнэ образым сыт хуэдэ псалъэр хуэфащэми (Кристинэ)
Гущ1эгъуншэ
Гумащ1э 1энусэ
«Анэ»
Щхьэхуещэ Салимэ
Иджы къыжыф1эт хэт сымэ образ гурыхьхэм хедгъэубыдэнур?
Едж .( Альбинэ).Салимэ, Исмэхьил
Егъэдж .Хэт сымэ образ гурымыхьхэр?
Едж. 1энусэ
Егъэдж. Сыт хуэдэ ц1ыху 1энусэ?
Едж. (Астемир) 1энусэ сэ сигу ирихьакъым. Ар ел1ал1эркъым сабий п1ыным, анэм и къалэныр игъэзащ1эркъым. И къуэм нэхърэ и щхьэхуитыныгъэм, тыншыгъуэм щ1огупсыс. Апхуэдэу уанэу ущытыныр ик1и емык1ущ, хабзэми къемызэгъщ.
Егъэдж.1энусэ и щытык1эр Къу. С. дауэ къигъэлъэгъуа? Тхылъымк1э къэгъуэтауэ къедж.
Едж.( Алимбек) Сщ1эркъым сщ1энур…
Егъэдж.Тэмэм дыдэу гу лъыптащ , абы и гур сабийм зык1и хуэмыгъуэкъым , езым ейуи къэпщ1энукъым ,уеблэмэ сымаджэщым щыщ1эхуами дыщ1элъакъым ик1и к1элъык1уакъым. Апхуэдэ ц1ыхут 1энусэ, ещхьу п1эрэ абы Салимэ?
Едж.(Алинэ) Хьэуэ, Салимэ 1энусэ ещхькъым. Ар хьэл- щэн дахэ зыхэлъ адыгэ хъыджэбзщ , езыр балигъ зэрыхъурэ куэд щ1акъым, щ1алэ дыдэщ. Ауэ Салимэ хузэф1ок1 къэзылъхуа анэм 1эщ1ыб ищ1а хамэ сабийр гурыщ1э къабзэк1э ф1ыуэ илъэгъуну, ар ип1ыну ц1ыхугъи л1ыгъи къылъыкъуок1.Абы сабийр гурэ псэк1э елъагъу, сытри хуещ1э: хуожьыщ1э,хуотхьэщ1э, егъашхэ, сымаджэ щыхъуами и гъусэу сымаджэщым дыщ1элъащ .сабийр езым и насыпым япэ ирегъэщ,ар ф1ыуэ илъагъу Исмэхьил пык1ыну хьэзырт Заур ц1ык1у 1эщ1ыб иригъэщ1ыну яужь ихьамэ.
Егъэдж. Пэжу жыф1ащ. 1энуси Салими я 1уэху еплъык1эк1и я дуней тетык1эк1и зэхуэдэкъым, я образхэри зэпэщ1оуэ. А ц1ыхубзит1ым я образхэм нэмыщ1 рассказым дыщрохьэл1э Исмэхьил. Сыт хуэдэ къалэн щигъэзащ1эрэ Исмэхьил и образым и тхыгъэм, ар дауэ тхак1уэм къигъэлъагъуэрэ?
Едж. (Асланбек) Исмэхьил Салимэ ф1ыуэ зылъагъу щ1алэщ, ар лэжьак1уэжьщ, псэ хьэлэлщ, сытк1и дэ1эпыкъуэгъу хуохъу и хъыджэбзым. Ауэ, рассказым къызэрыхэщымк1э, япэ щ1ык1э абы къыгуры1уакъым хамэ сабийм Салимэ апхуэдиз гулъытэ щ1ыхуищ1ыр, апхуэдиз лъагъуныгъэ щ1ытригъэк1уадэр , ар иригузавэрт ц1ыхухэм жа1энум.Хуэмурэ абы къыгуро1уэ апхуэдэ хьэл- щэнхэм Салимэ и пщ1эр зык1и зэримыгъэлъахъшэр, ат1э нэхъ лъагэ зэрищ1ыр, ик1и Салимэ хуэдэ анэк1э хэти ухуэупсэ зэрыхъунур. Аращ ар загсым щ1эк1уэр.
Егъэдж. Пэж дыдэщ, Исмэхьили 1уэху еплъык1эм зрегъэхъуэж лъагъуныгъэм и хьэтырк1э. Тхылъымк1э къэдвгъэгъуэти дыкъевгъаджэт:
Едж. (Емзэгъ Ислъам) ..Хэт и унэц1эк1э…
Егъэдж.Ц1ык1ухэ, фэ унэ лэжь. фи1ащ мы тхыгъэм ехьэл1ауэ тест лэжь. зэхэфлъхьэну, апхуэдэ лэжь. ди пащхьэ кърилъхьащ 1ут1 А. Девгъэплъыт тхуэщ1ыжмэ:
Тест лэжьыгъэхэр
1 .Рассказыр зытхар:
А)Щоджэнц1ык1у Алий
Б)К1ыщокъуэ Алим
В)Къущхьэ Сулът1ан
2.Рассказыр зытеухуар:
А)Хэку зауэшхуэм
Б)Адыгэхэм
В)Укъэзылъхуаракъым анэр, узып1арщ
3.Рассказым къыхэщыж «анэр дыдэр»
А) Нанэ
Б) 1энусэ
В)Салимэ
4.Салимэ ип1 сабиим иц1эр:
А)Заур
б)Алим
в)Тембулэт
5.Анэ гущ1эгъуншэу рассказым къыщыхэщыр:
А)Жэнпагуэ
Б)Салимэ
В)Анусэ
6.Салимэ и щ1алэр:
А)Заур
Б)Исмэхьил В)Хьэдис
Егъэдж. Пэжщ.Пц1ы хэмылъу, куэдым урегъэгупсыс мы рассказым , гурыщ1э зэхуэмыдэ куэдхэр уи гум къыщегъэуш.Фэ фи гум сыт хуэдэ гупсысэхэр, гурыщ1эхэр къыщигъэуша мы тхыгъэм?
Едж. (Ратмир) Мы тхыгъэм сэ сигу къигъэк1ащ Заур хуэдэу зи анэхэм хыф1адза сабий ц1ык1ухэр , ауэ Заур насыпышхуэу къеуэл1ащ Салимэ, и анэм нэхърэ куэдк1э нэхъыф1у ар зыхуей абы хуигъэзэнущ, ауэ адрей сабий къом сабий унэм къыщ1анэхэр –щэ? Ахэр сытк1э зэрыкъуаншэр?
Егъэдж. Гукъутэщ, ауэ апхуэдэхэр куэдык1ейщ, абы и щыхьэту иджыпсту Аслъэнбэч къыфхуеджэнщ Бицу А. и усэ «Сэ ухэту щытми узмыц1ыху»
Хыф1эбдзами ар зеиншэ къабзэу
Егъэдж. Куэдым уезыгъэгупсыс , уи гущхьэм зыкъезыгъэгъазэ псалъэхэмк1э гъэнщ1ащ Анэтолэ и усэ сатырхэр. Ауэ, мы усэм къыхэщыж анэм, нобэрей рассказым дызыщрихьэл1а 1энусэ хуэдэхэр нэхъ щымащ1эщ мы дунейм.Зэрыжыт1ащи, мы тхыгъэм къызэрыхэщыжщи, анэхэр зэхуэдэкъым, апхуэдэу жып1э хъунущ бынхэм щхьэк1и
Анэм и быным лей къытримыгъэхьэн, ихъумэн папщ1э маф1э лыгъэм хыхьэфынущ, хуей хъуми и псэр итыфынущ. Абы быным хуимыщ1эн ф1ыгъуэ телъкъым мы дунеишхуэм, ауэ ахэр зэхэзмыщ1ык1 бынхэри щыкуэдщ мы гъащ1эм, абы и щыхьэтщ иджыпсту фэдгъэлъагъуну пычыгъуэр.
Авт. И щхьэгъусэр дунейм ехыжауэ зы фызабэ гуэр псэурт. Абы зы къуэ ц1ык1у закъуэ ф1 эк1 и1этэкъым. Арат абы мы дуней дахэшхуэм гурыф1ыгъуэу щилъагъуну и1эххэри! Зы гъэмахуэ пщыхьэщхьэ гуэрым мыпхуэдэу къэхъуащ. Анэр и къуэ закъуэм зыкъомрэ бгъэдэта нэужь:Анэ: Иджы, си дуней нэху, жэщ хъуащ, нэхулъэф1 укъик1! Мы дуней нэхушхуэм алыхьым гу щыуигъахуэ!Псэхэх: Уи хъуэпсап1эр къохъул1энукъым , анэ насыпыншэ!Анэ: Ухэт уэ?Псэхэх: Сэ сы-Псэхэхщ! – Уи къуэ закъуэм и псэр хэсхыну сыкъэк1уащ.Анэ: Кхъы1э, псэхэх, си нит1ыр ищ1и хьэфизу дунейм сыкъытенэ! Си тхьэк1умит1ыр с1ыхи дэгу сагъроуэ дунейм сытеут1ыпщхьэж! Ауэ си къуэ закъуэм и псэр хыумых! Щхьэщэ пхузощ1- гущ1эгъу къысхуэщ1!Псэхэх: Хьэуэ. Ар зэрыпхуэсщ1эн ф1ыгъуэ щы1экъым.Анэ: Кхъы1э, псэхэх, иджыри зы тхьэмахуэ закъуэ п1алъэу къызэтыж. Зы тхьэмахуэ закъуэк1э си щ1алэ ц1ык1ур сыгъэлъэгъуж.Псэхэх: Ирехъу апхуэдэу, анэ насыпыншэ!Анэ: Нак1уэ, си щ1алэ, мы бгъуэнщ1агъыжьым дыщ1эт1ысхьэмэ,псэхэх угъурсызым ды1эщ1эк1ауэ къэплъытэ хъунущ.Псэхэх: Ущоуэ, анэ насыпыншэ!Анэ: Ухэт уэ?Псэхэх : Сэ сы-псэхэхщ! Уэста п1алъэр къэсати, уи щ1алэ закъуэм и псэр хэсхыну сыкъэк1уащ.Анэ: Кхъы1э, Псэхэх, хьэфизи сыщ1, дэгуи сыщ1, бзагуи сыщ1! А псом нэмыщ1к1э, япэ щ1ык1э сэ си псэр хэх, ауэ си щ1алэ ц1ык1у закъуэм и псэр хэпхауэ сумыгъэлъагъу!Псэхэх: Хьэуэ. Ар зэрыпхуэсщ1эн ф1ыгъуэ щы1экъым.Анэ: Кхъы1э, Псэхэх, иджыри зы тхьэмахуэ закъуэ п1алъэу къызэтыж. Зы тхьэмахуэ закъуэ си щ1алэ ц1ык1ур сыгъэлъэгъуж.Псэхэх: Ирехъу апхуэдэу, анэ насыпыншэ!Анэ: Нак1уэ, си щ1алэ, тэхъуанэр быдэу гъэжащ, абы жьы дэхуп1и, псы дыхьэп1и, нэху дэдзып1и и1экъым, абы дисмэ псэхэх угъурсызым ды1эщ1эк1ауэ къэплъытэ хъунущ!Псэхэх: Ущоуэ, анэ насыпыншэ!Анэ: Ухэт уэ?Псэхэх: Сэ сы-псэхэхщ!Ещанэу Уэста п1алъэр къэсати, уи щ1алэ закъуэм и псэр хэсхыну сыкъэк1уащ.Анэ: Кхъы1э псэхэх, хьэфизи сыщ1, бзагуи сыщ1! А псом нэмыщ1к1э, япэ щ1ык1э сэ си псэр хэх, ауэ си щ1алэ ц1ык1у закъуэм и псэр хэпхауэ сумыгъэлъагъу!Псэхэх: Еуей. Сыту 1ейщэу дзыхэ сыкъэпщ1а, анэ насыпыншэ, уэ к1уэж, уи щ1алэм сэ зы лъэ1у хузи1эщи ар жес1энущ.Псэхэх: Иджы си щ1алэ уэ къэда1уэ, уи анэ тхьэмыщк1эм и ф1ыгъэк1э уи псэр хэсхыну сэ къэзгъэнащ, ауэ зы лъэ1у пхузи1эщ, к1уэжи уи анэм и гур къысхуэхь. Махуищыр п1алъэу сэ узотыр.Авт.: Щ1алэр и шым мэшэсыжыр. И унэм щ1алэм егъэзэж. И 1эгур гушхуэм къегъэнэху. Абдежым ар мэлъэпэрапэ, анэгури щэхуу къопсэлъапэ: «игъэуза си щ1алэ нэху?!»
Егъэдж .Ц1ык1ухэ, Мы теплъэгъуэм сыт гуры1уэгъуэ тщищ1ыр?
Едж. (Миланэ) Мыбы гуры1уэгъуэ тщещ1 анэм быным папщ1э и псэр итыфыну зэрыхьэзырыр, ауэ къуэм ар къызэримылэжьар.
Егъэдж. Пэжщ, Абы нэмыщ1к1э, ц1ык1ухэ, гу лъыфтауэ п1эрэ мы теплъэгъуэм хэта псалъэ гъэщ1эгъуэнхэм е къарык1 мыхьэнэм фыщымыгъуазэу,хэтамэ сыт хуэдэ псалъэ?
Едж. Нт1э, хэтащ. Тэхъуанэ
Егъэдж. Пэж дыдэу гу лъыфтащ, тетрадхэм ирегъэтхэн
Бзэм зезыгъэужь дакъикъэ
тэхъуанэ- пасэрей бгъэныщхьэ унэжь ц I ык I у
хьэкъ-къалэн, долг
сэкъат- щыщ1эныгъэ, къуаншагъэ
Ц1ык1ухэ, нобэ фэ гуры1уэгъуэ фщыхъуауэ къызолъытэ бынымрэ анэмрэ я кум дэлъын хуей зэхущытык1эр.Рассказым теухуауэ унэм фи1а лэжь. ящыщщ сочиненэ к1эщ1 зэхэфлъхьэну фэ фи еплъык1эр адэ- анэмрэ бынымрэ яку дэлъын хуей зэхущытык1эр. Хэт и сочин. къытхуеджэн?
Едж. (М. Астемир) Игъащ1э лъандэрэ къызэрек1уэк1щи, быным и гъэсэныгъэр къыщежьэрадэ- анэм я дежщ, абы я ущие псалъэм и дежщ . Я быныр зыхуей хуагъэзэн папщ1э жэщ- махуэ ямы1эу мэлажьэ , зыми хуагъэныкъуэркъым. Быныр балигъ хъуа нэужьк1э зэи ящыгъупщэ хъунукъым адэ- анэм я хьэкъ къазэрытехуэр, Адэ- анэм я жьы хъугъуэм быныр щ1эгъэкъуэн яхуэхъун хуейщ. Сэ сызэреплъымк1э. мы псалъэжьыр пщымыгъупщэу уигу илъмэ уэри зэи лей зепхьэнукъым, уэрииужьк1э лей къыптехьэжынукъым: « Уи япэ бгъажэ мывэ хъурейм ухуозэж»
Егъэдж. Хъэрзынэу птхащ, дэтхэнэ бынри зэман дэк1мэ, езыхэри адэ-анэ хъунущ, ялъэгъуа дыдэри ящ1эжынущ. Абы къыхэк1ыу ф1ы пщ1эмэ, ф1ыр бгъуэтыжынщ.Анэм теухуауэ псалъэжьхэр фтхыну унэ лэжь. фи1ати дыкъевгъэджэжыт:
Едж.: Анэ бгъафэрэ хъурыфэ джэдыгурэ.
Анэ зимы1эм гу1эр и махуэщ. (Алихъан)
Едж.:
Егъэдж. Икъук1э псалъэ 1ущщ мыхэр ик1и мыхьэнэшхуэ зи1эщ.Анэм теухуауэ псалъэжьхэр къыщыфщ1эжак1э , ц1ык1ухэ, къэдвгъэщ1эжыт иджыри сыт хуэдэ тхыгъэхэм деджа анэм теухуауэ?
Едж. Бицу А. и поэмэ «Телеграммэ», Щоджэнц1ык1у А. и усэ «Нанэ», КъэшыргъэХь. и рассказ «Зы жэщ»
Егъэдж. Тэмэм дыдэу къэфщ1эжащ.Нобэ зи гугъу тщ1ы рассказым теухуауэ дызэджар къэтпщытэжащи , сыхуейтиджы къызжеф1эну сыту п1эрэ мы тхыгъэмк1э Къу. С. къыджи1эну зыхуеяр?
Едж. Мы рассказыр зытепсэлъыхь 1уэхугъуэр гъащ1эм къыщыхъуащ, ауэ апхуэдэ куэдрэ къэхъуркъым 1энусэ хуэдэ анэхэр мащ1э дыдэщ. Мы тхыгъэмк1э Сулът1ан къыдже1э апхуэдэ къэхъун зэрыхуэмейр.Ар адыгэ хабзэми ц1ыхугъэми къызэремык1ур, апхуэдэ зы щапхъэ закъуэми лъэпкъыр зэригъэпудыр.
Егъэдж.Тэмэм дыдэу жып1ащ, ауэ сэри т1эк1у щ1ызгъужынут. Гъащ1эр дэтхэнэ зы ц1ыхуми зэщ къызэрыдитыр , а гъащ1эр къыдэзытри анэращ, анэ псоми а ц1э лъап1эр ягъэпэжу, фэ фхуэдэ бын ц1ык1ухэми ар зэхащ1ык1ыу
Едж. (Алинэ) Ди анэ дыщэхэм хуэдэщ нэхъыбэр ,дэ абыхэм гъащ1э къыдатащ, зыми дыхуагъэныкъуакъым, мис ахэр.(презентацэр гъэлъэгъуэн, уэрэд: « Анэр ухуэдэщ нэм»)
Быну щы1эм ягу сыкъипсэлъык1ыу
Анэ псоми хъуэхъу сэ фхузотхыр
Къахуэвгъэгъуу бынхэм я сэкъатыр
Насып лъагэм фи щхьэр фигъэ1эту.
Жьыщхьэ махуэу бынхэм фащхьэщыту
Тхьэм фэ куэдрэ фигъэпсэу
Егъэдж. Ф1ы дыдэу фылэжьащ ц1ык1ухэ, нобэрей ди урокыр абдежым щыдухащ..: Куэдрэ тхурепсэу ди анэхэр, ди япэ куэдрэ тхьэм анэхэр иригъэт, яхуэтщ1ыфу анэхэм дэ гулъытэ нэс. Ди насыпщ ди анэхэр тхуэпсэумэ. Ди насыпщ, ди анэхэр дунеягъэк1и ахърэтк1и къытхуэаразымэ.
