Научная статья: МЕТОДИКА ФОРМИРОВАНИЯ ОБЩЕКУЛЬТУРНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ БУДУЩИХ МЕДИЦИНСКИХ РАБОТНИКОВ В УСЛОВИЯХ ОБУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ

МЕТОДИКА ФОРМИРОВАНИЯ ОБЩЕКУЛЬТУРНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ БУДУЩИХ МЕДИЦИНСКИХ РАБОТНИКОВ В УСЛОВИЯХ ОБУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ

Хайруллаева Фотима Бустон кизи

БУХАРСКИЙ ТЕХНИКУМ ОБЩЕСТВЕННОГО ЗДОРОВЬЯ ИМЕНИ АБУ АЛИ ИБН СИНО, УЗБЕКИСТАН

XORIJIY TILNI O'QITISH SHAROITIDA BO'LAJAK TIBBIYOT XODIMLARINING UMUMMADANIY KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISH METODIKASI

Bugungi kunda talabalar va mohir shifokorlardan chet tilini “bilim quroli” sifatida ham,

“yangi bilimlarni olish vositasi” sifatida ham, dunyoda “muloqot vositasi” sifatida ham foydalanishga imkon beradigan shunday darajaga ega bo’lish talab etilmoqda. Zamonaviy dunyo madaniyatlari va sivilizatsiyalari muloqoti bo’lgan chet tili, nolingvistik universitetlarda majburiy, lekin yetakchi fan boʻlmagan holda, bir tomondan, bilim olish vositasi boʻlishi kerak, ikkinchi tomondan, oʻquv fanini singdirishga qaratilgan oʻquv vazifasini bajarishi kerak. O’z kasbiga muhabbat, boshqa madaniyatlarga, turli xalqlarning ma’naviy va axloqiy qadriyatlariga hurmat bilan munosabatda bo’lish, shaxsning intellektual salohiyati va bo’lajak mutaxassisning kasbiy mahoratini shakllantiradi bu esa o’z o’rnida chet tillarni o’rganishga borib taqaladi.

Tibbiyot oliy o’quv yurtida chet tilini o’qitish ushbu yo’nalishlar bo’yicha ish vektorini belgilaydi, maqsad chet tilini professional darajada biladigan, madaniyatlararo professional muloqotda ishtirok etishga tayyor, chet tilidagi ma’lumotlarni olish, ajratib olish, tahlil qilish va undan foydalanish qobiliyatiga ega mutaxassisni tayyorlashdir.

Chet tilini o’rgatish ta’limning zamonaviy maqsadi – jahon axborot makonining imkoniyatlaridan foydalangan holda kasbiy muammolarni tez hal eta oladigan professional mutaxassisni tarbiyalashga xizmat qiladi. Bunda tibbiyot oliy o’quv yurtlari talabalarining axborot-ta’lim muhitida kasbiy chet tili kompetensiyasini shakllantirish jarayoni alohida ahamiyat kasb etadi.

Hozirgi vaqtda atamashunoslik masalalari hattoki mahalliy tadqiqotchilarni alohida qiziqtirmoqda. Buning sababi, tibbiy bilimlar rivojlanishining hozirgi bosqichi atamalarni tanlash va qurish sohasida qat’iy ilmiy asoslilik bilan tavsiflanadi. Ilmiy kontseptsiya mezonlari masalasi 1930-yillardan boshlab tilshunoslar tomonidan o’rganilib kelinmoqda. 20-asrda esa terminologiya alohida ilmiy bilim sifatida shakllandi. Ko’pgina mahalliy olimlar tibbiyot terminologiyasi, xususan, klinik va anatomik terminologiya sohasida tadqiqotlar bilan shug’ullanadilar. Zamonaviy atama qat’iy sintaktik, semantik va pragmatik talablarga bo’ysunadi. Terminologiya zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan nafaqat tabiiy shakllangan tarixiy shakllanish sifatida, balki ongli ravishda tartibga solinadigan atamalar yig’indisi sifatida o’rganiladi. O’zaro tushunish uchun atamalarning strukturaviy xususiyatlari katta ahamiyatga ega. Terminlarning strukturaviy shakllarini tahlil qilish ularni shakllantirishning eng samarali usullari va modellarini aniqlash imkonini beradi va bu har qanday terminologik tizimning keyingi rivojlanishini bashorat qilish imkonini beradi.

E.K.Drezen “Yangi atamalarni yasash imkoniyati, atamaning shakli va ma’nosi o’rtasida bog’lanishlar o’rnatish imkoniyati tilning strukturaviy xususiyatlari bilan belgilanadi” deb ta’kidlagan.

Termin yasalishining xususiyatlari quyidagilar bilan bog’liq: lingvistik vositalar (milliy til birliklari, boshqa tillardan o’zlashtirilgan va sun’iy shakllanishlar), atama yaratish usullari (semantik, morfologik, sintaktik), atamaning rasmiy va semantik tuzilishi xususiyatlari bilan.

O’tgan yillar davomida ko’plab olimlar (C V. Grinev, V. A. Tatarinov, V. M. Leychik, V. P. Danilenko) tomonidan yangi atamalarning shakllanishining asosiy mexanizmlarini tasniflashga urinishlar bo’ldi. Ushbu tadqiqotlar natijalarini umumlashtirib, quyidagi asosiy tarkibiy usullarni ajratib ko’rsatish mumkin: umumiy tildan olingan so’z yoki iboraning atama sifatida ishlatilishidan iborat semantik; morfologik, ya’ni. affikslar yordamida yangi atama yasash; morfologik va sintaktik, ya’ni so’z yasalishi, so’zlarning asoslarini qo’shish orqali yangi termin yaratish; sintaktik, ya’ni terminologik birikmalarni shakllantirish. Ingliz tilining lug’at boyligi doimiy ravishda to’ldirilib borish holatida bo’lib, affiksatsiya (affiksatsiya – so’z yasash usuli bo’lib, so’z yasovchi affikslar, ya’ni prefikslar qo’shib yangi so’zlar hosil qilinadi) kabi morfologik usullar ingliz tilining hozirgi rivojlanish bosqichida lugʻat boyligini boyitishda “hukmron hissa” qoʻshadi.

Ingliz tilida qo’shimchalar va prefiksatsiyalar bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, tillar qo’shimchalar va kamroq prefiksatsiyalar yordamida yangi so’zlarni yaratish usuliga ko’proq moyil bo’ladi.

Murakkab atama iboralar yoki gaplarning lingvistik shakllanishlarining o’xshash munosabatlariga o’xshash bir-biri bilan ma’lum tarkibiy-semantik aloqada bo’lgan atamalar asoslaridan hosil bo’ladi. Murakkab atamalar deganda birikmalash yoʻli bilan hosil boʻlgan atamalarni tushunamiz (pul - qarz beruvchi - pul beruvchi, qarzga pul olib, ortiqcha toʻlov evaziga foizni oʻzgartiruvchi shaxs yoki tashkilot; highflyers - spekulyativ narxda sotiladigan qimmatli qogʻozlar; ulgurji - ulgurji, ulgurji savdo) qoʻshma soʻzni ya’ni oʻzaro maʼlum tarkibiy-semantik munosabatda boʻlgan soʻzlarning negizlaridan hosil boʻladi.

Matndan keyingi bosqichda quyidagi vazifalar hal qilinadi: yangi leksik birliklar va atamalarni birlashtirish, matnni muhokama qilish (matn atamalarini bilishni talab qiladigan savollarga javoblar; matndagi ma’lumotlarning ishonchliligini aniqlash uchun topshiriqlar).

Ushbu bosqichda turli o’yin texnologiyalari, rolli va biznes o’yinlaridan foydalangan holda professional faoliyatni modellashtirish mumkin.

Bu yerda qo’llash mumkin:

1. Matn mazmuni bo’yicha savollarga javoblar;

2. Matn mazmuniga ko’ra so’zlardan gap tuzish;

3. Matn mazmuniga ko’ra gaplarga rozilik bildirish yoki rad etish;

4. Gaplardagi bo’sh joylarni to’ldiring;

5. Qaysi organ yoki organ tizimi haqida gap ketayotganini aniqlang;

6. Gap qismlarini moslashtiring;

7. Atamalarni aniqlang;

8. Matndagi iboralarni tarjima qilish va hokazo. Rolli va ishbilarmonlik o’yinlari kasbiy

terminologiyani o’rganish va undan muvaffaqiyatli foydalanishga yordam beradi. Vrachning tashrifidan kichik sahna ko’rinishlarini o’ynash, kasallik belgilari, uni davolash usullari, dorilar haqida gapirish - bularning barchasi kasbiy atamalarni mustahkamlash va kommunikativ kompetensiyalarni rivojlantirishga yordam beradi.

Yangi tushunchalarni ifodalashning ekstralingvistik ehtiyoji so’z yasalish tizimini rivojlantirishda va alohida modellarning mahsuldorligida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lib, ularni tanlash yangi hodisani eng adekvat ifodalashga qodir. Shunday qilib, atamalarning tarkibiy xususiyatlarini tahlil qilish ingliz tili tuzilmaviy atama hosil qilishning eng samarali usuli sintaktik usul ekanligini ko’rsatdi. Bu esa o’z navbatida tibbiyot terminlarini amaliy xorijiy tilda o’qitish metodikasini ishlab chiqish modelining zarurati va uni takomillashtirishni yo’lga qo’yish kerakligini ko’rsatadi.

Kasbiy terminologiya bilan ishlash chet tilini o`qitishda o`quv jarayonini boshqarish sifatini oshirishga va shunga mos ravishda mutaxassislik bo`yicha chet tili lug`atini rivojlantirishga yordam beradi. Kasbiy odob-axloq me’yorlari va kasbiy terminologiyaga osongina yo’naltirilgan har qanday sohadagi mutaxassis samarali muloqotga tayyor bo’ladi va o’z kasbiy faoliyatida ishonchli va muvaffaqiyatli bo’ladi.

Aynan o’qituvchi talabaga ingliz tilini o’rganishdagi qiyinchiliklarni yengib o’tishga yordam berishi va har qanday yo’l bilan o’quvchini chet tilini shaxs sifatida axloqiy tarbiyalash va tushunish uchun zarur bo’lgan muhim fan sifatida to’g’ri idrok etishga undashi va tayyorlashi kerak.