Абайды? ?деби кеші

Абай кеші

Мақсаты:

• Аты әлемге танылған әдебиет өкілінің өмірімен, шығармашылығымен танысу;

• Оқушыларды әдеби сайыстарға дайындау;

Жүргізуші:

Жүрегімнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім,

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә, қойма!

Бұл жерде жұмбақ адам кім? Әрине, Абай. Олай болса, бүгінгі әдеби кешіміз «Абай жұмбағын» шешуге арналады.

Хор. Ән: «Көзімнің қарасы»

1. «Ғылым таппай мақтанба» -Ақбота

2. «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» -Айша

3. «Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап»- Айгүл

4. «Қарға мен түлкі» -Бақберген

5. «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» -Ердос

«Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін! Менің бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой ұрғанда, маған «Абай» деген сөз, «Қазақ» деген сөзбен теңбе-тең түсетіндей кездері бар секілді».

Мұхтар Әуезов

Абай дананың 3 поэмасы бар екені бәрімізге мәлім. Олай болса,

«Ескендір» поэмасынан үзінді тамашалаңыздыр.

(Көрініс)

Еркебұлан:

Осы жұрт Ескендірді біле мекен

Мокодония шаһары оған мекен.

Филипп патша баласы, ер көңілді,

Мақтан сүйгіш, адам екен.

Филипп өлді, Ескендір патша болды,

Жасы әрең жирма бірге толды.

Өз жұрты аз көрініп, көршілерге

Көз алартып қарады оңды- солды.

Сұмдықпен әскер жиып қаруланды,

Жақын жерге жау болып, тұра аттанды.

Көп елді күтінбеген қырды, жойды,

Ханды өлтіріп, қаласын тартып алды.

Жазасыз жақын жердің бәрін шапты,

Дарияның суындай қан.дар ақты.

Шапқан жердің бәрінде бодан қылып,

Өкіметін өз қолына тартып апты.

Ескендір елді алмаған хан қоймады,

Алған сайын көңілі бір тоймады.

Араны барған сайын қатты ашылып,

Жердің жүзін алуға ой ойлады.

Қанішер қаһарлы хан ашуы көп,

Атағынан қорқады жұрт қайғы жеп.

Сол күнде қошеметші айтады екн,

Ханның ханы, патшаның патшасы деп.

Атағы талай жерге оның жетті,

Жердің жүзін алуға талап етті.

Есепсіз әскер, ертіп жарақтанып,

Есіткен елдеріне жүріп кетті.

Алдынан шыға алмады ешкім мұның,

Бәрінде алды, қорқытты жолдағының.

Жан шықпады алдынан, тоқтауы жоқ,

Жер жүзін жеке билеп ал мақшының.

Жүре-жүре бір елсіз шөлге түсті,

Алып жүрген суының бәрін ішті.

Адам хайуан бәрі де бірдей шөлдеп,

Басына құдай салды қиын істі.

Сандалды сар далада су таба алмай,

Шөлдеген жұрт қайтеді бос қ амалмай.

Қызметкердің бәрін өлтірмекші

Болыпты, шөлдегенге шыдай алмай.

Мысалы, астындағы ат о дағы ұшты,

Ескендірде атының жалын құшты.

Жалтырап сәуле берген бір нәрсеге

Патшаның ат үстінде көзі түсті.

Барса, бір сылдыр қаққан мөлдір бұлақ,

Таспадай бейне арықтаншықан құлап.

Түсе сала Ескендір басты қойды,

Ішсе суы өзгеше тәті тым-ақ.

Кепкен балық келтірітті сонда тұрып,

Солсуға балықты алды бір жудырып.

Исі дәмі өзгеше болып кетті,

Таң қалды мұның бәрін суға жорып.

Ескендір құлына айтты: «Бұл неткен су?

Бәрің де ішіп, бұл суға бетіңді жу!

Бір бай елден осы су шыққан шығар,

Өрлеп барып, үстіне тігелік ту.

Бұл салқын, тәтті суға қаныңыздар,

Шақ келер маған жан жоқ, наныңыздар.

Меннен қалмеа бұл суды шапшаң өрлеп,

Талқан қылып шаһарынын алыңыздар! »

Жарлық шашты, қол жүрді суды өрлей,

Шаһарына жеткенше дамыл көрмей.

Көкпеңбек темір киген өңкей батыр

Тарттырып жөнеледі сырнай- керней.

Сол әскер суды өрлеп талай жүрді,

Судың басы бір құзар шатқа кірді.

Шаттың аузын бекіткенг алтын қорған,

Қақпасы бекітулі, еөзі көрді.

Қақпаны ашайын деп хан ұмтылды,

Тұтқасын олай-бұлай қатты жұлды.

Аша алмады қақпаны, үміт үзді,

Ақылдасып тәуір-ақ амал қылды.

Ескендір тоқтау көрмей өскен жан ғой,

Келмейме тоқтаусыздың бәрі даңғой?

Дел-сал болып бәрі де қайта шықты,

Алысып әл келмесін байқаған ғой.

Долылықпен хан Ескендір ашуланды,

Ашуланып қақпаға жетіп барды.

Қақпаны дүбірлетіп қағып-қағып:

- Қақпаңды аш деп барынша айқай салды.

Қақпаның ар жағынан біреу келді,

Күзетші сол екен, дыбыс берді.

- Қақпаны саған ашар рұқсат жоқ,

Бұл- құдайға апаратын қақпа,- деді.

Бақдаулет:

-Білмесең мен Ескендір патша деген,

Жер жүзінің соғыста бәрін жеңген.

Қақпаңды аш, хабарыңды айт білдір маған,

Қорлығым өзім туып көз көрмеген.

- Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең,

Мықты болсаң өіңнің нәпсіңді жең!

Іші тар, көре алмастың біреуі- сен,

Ондай кісі бұл жерге келмейді тең.

Талпынған талаппенен мен де бір ер,

Көп жүрдім кездей келді көрмеген жер.

Ең болмаса , халқыма көрсетейін,

Сый қылып бір нәрдсе бер бер.

Қақпадан лақтырды бір орамал,

-Сыйым -осы есерім, мынаны ал.

Ішінде бір нәрсе бар ақыл берер,

Апардағы ойланып, көзіңді сал!

Орамалды қолына алыды,

Сый алдым деп халқына қайтак барды.

Қараса ішінденгі бір қу сүйек,

Бұл неткен мазағы деп аң таң –қалды.

Ашуланып сыйыны болды кекті,

-Ең болмаса боілмеді сый бермекті.

Осы менің теңім бе? -деп ақырып,

Лақтырып жібеюреді сол сүйекті.

Жолдасы Аристотель ақылы мол,

Ллақтырған сүйекті алады сол.

Ханға айтты: «Қасиетбар бұл сүйекте,

Ккөзіңе көрсетейін, хабардар бол».

Сол күнде Аристотель жеке-дара,

Ақыл сөзінтыңдамай бар ма шара:

-Таразыны әкел, де сүйекті сал,

Бір жағына алтынды сап өлшеп қара!

Бұл сөзге Ескендірде қарай қалды,

Таразыны құрдырып, ортаға алды.

Қанша алтынмен күмісті салса дағы,

Бір кішкентай сүйекті аудармады.

Мұны көріп Ескендір аң-таң қалды,

Бар қаруын алтынға қоса салды.

Енді қайтер екен деп қарап еді,

Бұрынғыдан қу сүйек ауырланды.

Аристотель хакімге патша келді:

-Мына сүйек қазынаның бәрін жеңді.

Бұлсүйекті басарлық нәрсе барма?

Ақылыңмен ойланып тапшы!- деді.

Хакім жерден топырақ алып барды,

Бір уыстап сүйекке шаша салды.

Ана басы сылқ етіп жерге түсіп,

Сүйек басы жоғары шығып қалды.

Ескендір мұны көріп аз тұрады,

Хакімді аулақ жерге шақырады.

-Таңқаларлық іс болды мұның өзі,

Мәнісін айтып берші, - деп сұрады.

-Бұл адам көз сүйегі, деді ханға,-

Тоя ма адам көзі мыңменен санға?

Жеміт көз жер жүзіне тоймаса да,

Өлсе тояр, көзіне құм құйғанда.

Кәпір көздің дүниеде араны үлкен,

Алған сайын дүниеге тоя ма екен?

Қанша тірі жүрсе де, өлген күні

Өзге көзбен бірдей-ақ боладыекен.

Ашуланба, ей, патшам, айтайын дат:

Алтын қақпа бермеді сізге рұқсат.

Сый сұрадың, бергені-бір қу сүйек,

Мұны көріп алыңыз сіз де ғибра!

Ойлап-ойлап патшаның мойны түсті,

Құдайым көрсетті деп бұл бір істі.

Бекерлік екен менің мұным деп,

Қолын алып жұртына қайта көшті.

Аз-ақ сөз айттым, бітті бұл әңгіме,

Мұны өзге сөздіңбірі деме.

Қарның тойса, қайғырма мақтан үшін,

Тоймас кезің толар деп қайғы жеме.

Қу өмір жолдас болмас, әлі-ақ өтер,

Өз күлкіңе қарқ болма бекер.

Ұятың мен арыңды малға сатып,

Ұятсызда иман жоқ, түпке жетер.

Мақтанасың біреуге мақтасындеп,

Шаужайымнан еш адам қақпасын деп.

Сен кеткен соң артыңнан күліп қалар,

Антұрғаннан құдайым сақтасын деп.

Ақылсыз өзін мақтап былжырайды,

Бойыңа өлшеп сөйлесең нең құрайды?

Жақсы болсаң, жарықты кім көрмейді,

Өз бағаңды өзіңнен кім сұрайды?!

Жүргізуші:

Құлақтан кіріп, бойды алар

Жақсы ән мен тәтті күй

Көңілге түрлі ән салар,

Әнді сүйсең, менше сүй- деп Абай атамыз жырлап өткендей келесі кезекте

Адияның орындауында Абайдың әні:Айттым сәлем қаламқас .

(Музыка күй.) «Масғұт» (Бақберген, Бақдаулет, Еркебұлан, Жанболат)

Масғұт

Я, алла, құрметіңде достың Махмұт,

Тілге жар бер, білінсін тура мақсұт.

Арун-Рашид халифа заманында,

Бағдатта бір жігіт бар аты Масғұт.

Шаһардан бір күн Масғұт шықты тысқа,

Барды ма кезі келіп бір жұмысқа?

Бір ұры бас сап тонап жатқан жерде,

Кез болды бір бишара шал байғұсқа.

Шал байғұс айғайлайды аттан салып,

Айырып алған жан жоқ оны барып.

Кімде болса бір ерлік қылайын деп,

Масғұт ұшты ұрыға оңтайланып.

Масғұтты ұры шапты қылышпенен,

Тәуір-ақ жан сақтапты жұмыспенен.

Есен-аман шал дағы құтылыпты,

Масғұттан жау қашқан соң ұрыспенен.

Масғұтқа келді әлгі шал көзін тіктеп,

Көрсе, бастан ағып тұр қан дірдектеп.

Мұның қарызын мен де өтеп кетейінші,

Жігіт қой ер көкірек, жау жүрек деп.

- Ей, жігіт, не қылсаң да, ер екенсің,

Көргейсің ерлігіңнің берекесін.

Себеп боп мені ажалдан сен айырдың,

Маған қылған қарызыңды алла өтесін.

Бай емен, батыр емен, хан емеспін,

Атақты артық туған жан емеспін.

Себеп болып айырдың мені ажалдан,

Жақсылықты білмейтін шал емеспін.

Мен бір шал дүниеде жиһан кезген,

Ертең түсте кетемін шаһаріңізден.

Ертерек пәлен жерде тосып тұрып,

Алып қал бір базарлық, жаным, бізден.

Пұл үшін қызықпассың сен де бір ер,

Сені маған кез қылған пәруардігер.

Бір құданың хақы үшін мен тілеймін,

Қабыл көр, сертім үшін қолыңды бер!

- Ұрыға жібермедім мен намысты,

Кім бұлдар мұндай-мұндай қылған істі.

Алла хақы деген соң амал да жоқ

Барайын, - деп уағда етіп, қол қағысты.

Ол жерге ерте тұрып жігіт барды,

Шал да душар алдынан бола қалды.

Қолынан ұстай алып, ертіп барып,

Далада бір бұзылған тамға апарды.

- Барса, тамда бір гүл тұр солқылдаған,

Басында үш жеміс бар былқылдаған:

Бірі – ақ, бірі – қызыл, бірі – сары,

- Таңдап ал, мен берейін бірін саған.

Ағын жесең, ақылың жаннан асар,

Сарыны алсаң, дәулетің судай тасар.

Егерде қызыл жеміс алып жесең,

Ұрғашыда жан болмас сенен қашар.

Ол жігіт сөзін ұғып тұра қалды,

Көзін төмен жіберіп, аз ойланды.

Ақ пен сары екеуін алмаймын деп,

Қызыл жеміс жеймін деп қолқа салды.

- Мен беремін, танбаймын айта тұра,

Өкінбесең түбінде жүре-бара.

Ақ пен сары екеуін алмағаның,

Мәнісін айтсаң екен, жаным, сірә.

- Мен болсам, егер ағын жемек те едім,

Ақылды болдым елден бөлек дедім.

Мен ақылды билемен, не қылсам да,

Ақыл мені билесе керек дедім.

Ақылды жан табылмас маған сырлас,

Көріне тентек көп надан мойын бұрмас.

Әділетсіз, ақылсыз, арсыздарды,

Көре тұра, көңілде тыныштық тұрмас.

Адам дертті болмай ма құса тартып,

Тұщы ұйқы ұйқтай алмай түнде жатып.

Ептеп бағып, есерге ем таба алмай,

Тәтті тамақ жей алман дәмін татып.

Сарыны жеп, мен болсам байдың өзі,

Аузында тамам жанның болдым сөзі.

Пәленшеден бір нәрсе алсақ-ау деп,

Тігілер жан біткеннің маған көзі.

Жұрт күндер жұрттан артық байлық үшін,

Бұлдайды біреу күшін, біреу түсін.

Не қылса да, надандар алмақта ойлар,

Мал антұрған күйдіріп елдің ішін.

Еңбексіз мал дәме етпек – қайыршылық,

Ақылды ерге ар болар ондай қылық.

Оны ойларлық бұл күнде адам да жоқ,

Пайда ойламай қылады кім татулық.

Берсе, қалар оларда несі ардың?

Бермесең, сен дағы ит бірге болдың.

Не өзің ит, немесе бар елің ит,

Дауасыз бір пәлеге міне қалдың.

Қызылды жесем, мені әйел сүйер,

Арамдыққа жүрмесем, не жан күйер?

Ұрғашыда көп жан ғой досым болса,

Деп едім бір пайдасы маған тиер.

Еркектің еркек адам болса қасы,

Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы?

Хан қаһар, қара кісі қастық қылса,

Сонда ұрғашы болмай ма арашашы?

Тегінде адам басы сау бола ма?

Бойында тексерілмес дау бола ма?

Ері ашу айтса, әйелі басу айтып,

Отырса, бұрынғыдай жау бола ма?

Соны ойлап, қызыл жеміс мен таңдадым,

Берсеңіз жемек болып бел байладым.

Топа-торсақ бұл сөзді айтқаным жоқ,

Басын да ойлап, тегін де абайладым.

Бұл сөзге салып тұрды шал құлағын:

- Ендеше, тауып айттың, же, шырағым.

Ақыл, дәулет әуелден өзіңде екен,

Өміріңше артылсын, жаным, бағың!

Бұл шал бөтен шал емес, Қыдыр еді,

Ебін тауып даруға кезі келді.

Сөзіне, ақылына, қылығына,

Разы болғаннан соң, бата берді.

Сол Масғұт Қыдыр шалдан бата алыпты,

Соңында Шәмсі-Жиһан атаныпты.

Мағынасы: «бұл дүниенің күні» деген,

Жетіліп бізге ғибрат сөз қалыпты.

Сол заманда-ақ надандар шырыш бұзған,

Жалғанның дәмін бұзып, хауіп қылғызған.

Ақыл мен мал екеуін асырай алмай,

Арашаны іздепті қатын, қыздан.

Ендігіге не сұрау бұл заманда?

Ақыл-ой, ар-намыс жоқ еш адамда.

Өлген мола, туған жер жібермейді,

Әйтпесе тұрмас едім осы маңда.

Сол Масғұт халифаға уәзір бопты,

Тарқатыпты алдынан көп пен топты.

Бағанағы Қыдыр шал бір уақытта,

Түсінде аян беріп жолығыпты.

- Ей, балам, пәлен күні жауын жауар,

Сол жауынның суында кесапат бар:

Жеті күн жынды болар суын ішкен,

Жеті күн өткеннен соң және оңалар.

Ол судан тамам суға су құйылар,

Сел болып, судың бәрі кесел болар.

Ертерек таза судан су жиып ал,

Бұл – хабарым, сақтансаң, жаным, жарар.

Бұл сөзбен халифаға Масғұт барды,

Хабарын естіген соң хан да аңғарды.

Айтқан кезі жақындап келген шақта,

Ертерек таза судан құйып алды.

Болған соң уәделі күн жауын жауды,

Судан ішкен жынды боп, ақылы ауды.

Күні- түні шуласып, таласады,

Ұмытты тамақ жеу мен және ұйқтауды.

Бұлар шулап бір күні келді ордаға,

Хан мен уәзір қарайды тамашаға.

Бәрі де есі шығып жынды болған,

Бос шулап жүр кіші іні, үлкен аға.

Ол халқының алдына жақын барды,

Сөз айтып әрбір түрлі, ақыл салды.

- Бір кеселге, байғұстар, жолығыпсың,

Үйіңе бар, ұйқтаңдар! – деп шығарды.

Олар шықты есіктен ханға өкпелеп,

Көшеде шулап және жылаған көп:

- Хан мен уәзір ақылдан айрылыпты,

Өлтірейік екеуін, жынды екен, - деп.

Өлтіргелі ордаға қайта жүрді,

Бұлардың сөзін естіп, хан да көрді:

- Бұрынғыдан мұнысы қиын болды,

Ойбай, уәзір, ақыл тап, қайттік? – деді.

Жүргізуші:

Ұлы дана Абайға еліктеп өлең жазбаған ақын кемде- кем шығар. Тіпті ақиық ақын Мұғағалидың өзі де

Қуат алып, Абайдың тіл күшінен,

Жыр жазамын Абайдың үлгісімен

Абай болып таныссам бір кісімен,

Абай болып түңілем бір кісіге деп жырлап өткен болатын. Ендеше , Абай атамызға арнаумен сахна төріне Еркебұлан, Ердос, Еркежанды шақырамыз.

Жүргізуші:

Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,

Жоқ – барды ертеңгіні термек үшін.

Көкірегі сезімді тілі орамды,

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін- Кезекті Абай қарасөздеріне берейік.

1. «Жиырма төртінші» (Жанболат)

2. «Отыз бірінші сөз» (Александр)

3. «Он алты» (Айгүл)

4. Он тоғыз (Адия)

Жүргізуші:

Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар

Үннің тәтті орнаған мәні оятар

Кейі зауық,кейі мұң дертін қозғар

Жас балаша көңілді жақсы уатар .

Келесі кезекте Еркежанның орындауында Ән: Шәкәрімнің әні

«Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек»

Жүргізуші:

Өлең сөздің патшасы сөз сарасы

Қиыннан қиыстырар ер данасы

Тілге жеңіл, жүрекке жеңіл тиіп

Теп- тегіс жұмыр келсін айналасы – деп Абайдың өзі жырлағандай келесі кезекті тағы да Абай өлеңдеріне ұсынамыз.

1. «Қалың елім, қазағым қайран жұртым»- Сұлтан

2. «Өлсем орным, қара жер сыз болмай ма?»- Еркебұлан

3. «Құлақтан кіріп бойды алар» сарасы - Адия

4. «Шегіртке мен Құмырсқа» аударма -Ботагөз

5. «Жігіт сөзі» -Жанбола

Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?

Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?

Махаббат, ғадауатпен майдандасқан

Қайран менің жүрегім мұз болмай ма?

Амалсыз тағдыр бір күн кез болма ма?

Біреуге жай, біреуге тез болмай ма?

Асау жүрек аяғын шалыс басқан

Жерін тауып, артқыға сөз болмай ма?

Сонда жауап бере алман мен бишара,

Сіздерге еркін тиер, байқап қара.

Екі күймек бір жанға әділет пе?

Қаны қара бір жанмын, жаны жара.

Жүрегімнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла.

Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім.

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!

Жасымда албырт өстім, ойдан жырақ,

Айлаға, ашуға да жақтым шырақ.

Ерте ояндым, ойландым, жете алмадым,

Етекбатсы көп көрдім елден бірақ.

Ой кіргелі тимеді ерік өзіме,

Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме.

Өзі ермей, ерік бермей, жұрт қор етті,

Сен есірке, тыныш ұйықтат, бақ сөзіме!

Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей.

Мен келмеске кетермін түк өндірмей.

Өлең шіркін өсекші жұртқа жаяр,

Сырымды тоқтатайын айта бермей.

Жүргізуші:

Көп адам дүниеге бой алдырған,

Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.

Өлді деуге сыя, ма ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған.

Ия, Абай артына өлместей із қалдыра білген, әлем әдебиетінің атасы десек те артық айтқан емес. Олай болса, Абай біз үшін мәңгі жасайды, қазақ деген ұрпағың тұрғанда Абай аты еш ұмтылмайды.

Кешімізді мың бұралған қыздарымыздың «Қазақ биімен» қортындылаймыз. Еліміз аман, жұртымыз тыныш болсын!

(Би).