Б.Момыш?лыны? «Москва ?шін шай?ас» атты кітабы бойынша о?ырмандар конференцияcы.

Бауыржан Момышұлы (1910-1982)

Момышұлы Бауыржан (1910-1982) – екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, халық қаһарманы, қазақтың көрнекті жазушысы. Туған жері-Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Көлбастау мекені.

Бауыржан жеті жылдық мектепті бітіргеннен кейін біраз уақыт мұғалім болған. Сонда жүргенде кезекті әскери міндетін өтеуге шақырылып, онда бір жарым жыл жүріп, запастағы командир атағын алады. Туған ауылына қайтып оралған соң, ол біраз жыл қаржы мекемесінде қызмет істейді. Содан қайтадан Қызыл Армия қатарына шақырылып, түрлі әскери бөлімдерде взвод, рота, командирі болады.

1941 ж. Ұлы Отан соғысы басталысымен, Бауыржан даңқты генерал-майор И.В.Панфиловтың басшылығымен Алматы маңында жаңадан жасақталған 316 атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады, батальон, полк командирі қызметтерін атқарады. Соғыстың соңғы жылдарында гвардиялық дивизияны басқарады.

1941 жылғы күзгі, қысқы кескілескен шайқастар кезінде өз батальонын 27 рет шабуылға бастап шықты. 5 рет қоршауды бұзып, негізгі жауынгерлік құрамымен аман-есен дивизиясына қосылды.Батырдың 207 рет ұрысқа қатысып, 2 рет өлімші болып жараланған туралы «Ақиқат пен аңыз» кітабында жазылған. Жауынгерлік іс-қимылдарға қатысты ұрыстан шығу, шегініс жасау тәсілдерінің арнайы тарау болып әскери жарғыға енуі, тактикада «ошақты» және «икемді қорғаныс» ұғымдарының қалыптасуы Бауыржан Момышұлының осындай тәжірибелерінің жиынтығы болып табылады. Оның қолбасшы, терең ойлай білетін әскери мамаң ретіндегі таланты соғыста полк, дивизия басқарған жылдары кеңінен ашылды.

Бауыржан Момышұлы жау шептеріне ішкерлей еніп ұрыс жүргізу теориясын соғыс тәжірибесінде алғаш қолданушылардың және оны дамытушылардың бірі болды.

Бауыржан Момышұлы - әскери педагогика мен әскери психологияны байытушы баға жетпес мұра қалдырған дара тұлға. Әскери ғалымдардың айтуынша, ол 27 рет соғыс тарихында болмаған тактикалық жаңалық жасаған.

Бауржан атамыз сұрапыл соғыстың басынан аяғына дейін қатысты. Ол лейтенант шенінен бастап, полковник атағына дейін көтерілді, взвод, батальон, полк және дивизия басқарды.Оның атақ, даңқы, батырлығы және 28 панфиловшы батырлардың орыстың белгілі жазушысы А.Бектің «Волоколамск тас жолы» - «Арпалыс» атты кітабында суреттелді.Осы роман арқылы Бауржан ағамыздың аты әлемге әйгілі болды. Кейін Б.Момышұлының өзі жазған «Москва үшін шайқас» повесі де осы тарихи оқиғаға арналған. Кітап неміс, чех, еврей, ағылшын, француз, т.б. шет ел тілдеріне аударылды.

Соғыстан кейін Бауыржан Момышұлы Совет Армиясы Бас штабының Жоғары әскери академиясын бітіреді. Әскери-педагогикалық жұмыспен айналасып, Совет Армиясы әскери академиясында сабақ береді. 1956 жылы полковник атағымен отставкаға шыққан Бауыржан Момышұлы қаруын қаламға айырбастап,азаматтық өмірге ауысқанда, әдеби шығармаларымен де өз биігіне көтерілді.

«Найзадан қол босаса, қалам алдым,

Тоғанып, оқиғаны көп ойладым.

Тырмысып әл келгенше көргенімді

Жалтақтамай,именбей, ашық жаздым» -

Осылай деп жырлай отырып, өзінің көптеген ерлікке толы, тәрбиелік мәні зор шығармаларын жазды. Ол қазақ және орыс тілдерінде бірдей жазып, өз өмірінде көрген-білгендерін арқау етеді. Оның қаламынан туған, өмір шындығын арқау еткен тамаша романы мен әңгіме, повестері қалың оқушының іздеп оқитын шығармаларына айналады.

«Жеңіс кілті Отан сүюшілікте. Ол солдатқа жөргекте жатқаннан бастап үйретілуі, қанына кіріп, сіңісуі тиіс. Дәстүр-тәрбиенің басты қайнары. Отан сүюшілік,ұлтын сүюшілікті ұлттық дәстүрмен жалғастырып,солдатқа саналы түрде сіңіру керек» - деген ол артына өшпес өнеге, ерлікке, патриоттық сезімге толы бірнеше кітаптарын: «Офицер жазбалары», «Москва үшін шайқас», «Генерал Панфилов», «Куба әсерлері», «Соғыс психологиясы», «Қанмен жазылған кітап», «Ұшқан ұя», «Жоңарқа» - екі томдық шығармалар жинағы кітабын қалдырады. Олар бірнеше қайтара басылып шығады. Ал, «Ұшқан ұя» кітабы үшін Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атағына ие болған.

Сондай-ақ, Бауржан ағамыз артына жетпіске жуық мақал-мәтелдер қалдырған. Ол мақал-мәтелдеріне «Ерлік білекте емес, жүректе», «Отанда опасызға орын жоқ», «Тізе бүгіп тірі жүргеннен, тік тұрып өлген артық» деп халық атынан ащы да әділ үкімін пайымдайды.

Біз жазушы, тәлімгер Бауыржан Момышұлының еңбектерін оқи отырып, оның шығармашылығы патриоттық тәлім-тәрбиенің қайнар көзі екенін байқаймыз.

Бауыржан Момышұлы Еңбек Қызыл ту, 1-дәрежелі Отан соғысы, Қызыл Жұлдыз ордендерімен, медальдармен марапатталды, Кеңестер Одағының батыры атағын алады. Алайда халықтың өзі «батырым» деп танып, ардақтаған қаһарман ұлына бұл атақ Отан соғысы біткеннен кейін жарты ғасырдай уақыт өткенде барып берілген болатын. Ел тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың жарлығымен оған «Халық қаһарманы» деген атақ берілді.

Үстіміздегі жылғы ақпан айының бас кезінде Қазақстанның Ресейдегі Елшілігінде Мәскеудің «Леном» баспасында 2009 жылы жарық көрген «Легендарный батыр» жинағының ресіми таныстырылымы болып өтті. Тұсаукесерде сөйлеген сөздерінде Бауржан Момышұлының ерлігі мен азаматтық тұлғасы екі елдің арасындағы тарихи достық байланыстарды дамытуға, жас ұрпақты жаңа рухта тәрбиелеуге елеулі ықпал етеді, бұған аталған жаңа жинақ елеулі септігін тигізеді деп мәлімдеді.

Жаңа кітаптан кез келген оқырман Баукеңнің қазақ халқының адал перзенті ретіндегі ардақты бейнесін көре алады.

... Бауыр болып, дос қушағын жайғанда,

Ел мүддесі айналады айбарға.

Ұлы Баукең Мәскеу үшін қан кешті,

Панфиловпен тізе қосып майданда.

Ол ерлердің даңқы өшкен жоқ әлі,

Жұлдыздардай самғай берер жоғары.

Бірлік, достық, ынтымағы бар елге,

Бақ-береке мәңгілікке қонады.

Бауыржан Момышулы - феномен казахского народа

Бауыржан Момышулы - имя легендарное. 11 декабря 2009 года исполнилось 19 лет со дня подписания Михаилом Горбачевым Указа о присвоении Б. Момышулы звания Героя Советского Союза, было это 11 декабря 1990 года. 24 декабря 2009 года ему исполнилось бы 99 лет. Известный писатель, прославленный воин Великой Отечественной войны, истинно народный батыр. Слава о подвигах Момышулы гремела по всей республике и за ее пределами. Он является героем документальной повести Александра Бека «Волоколамское шоссе». О нем писали в своих повестях «На дальних подступах» и «В наступлении» Дмитрий Снегин, в книге «Мои фронтовые друзья» Малик Габдуллин, в повести «Вовеки не забуду» Александр Кривицкий. Вадим Кожинов в книге «Россия. Век XX (1939-1964). Опыт беспристрастного исследования».

 Мудрость приходит с годами, а ценность всегда в человеке, говорят казахи. Эти слова можно в полной мере отнести к Б.Момышулы. Один из великих сынов казахского народа, Герой Советского союза, «Халык Каһарманы» - Бауыржан Момышулы родился в 1910 году в Джамбульской области в селе Кольбастау Жуалынского района Жамбылской области. Закончил семилетку в Шымкенте, работал сельским учителем. В те времена профессия учителя была одной из уважаемых. Молодого, способного и трудолюбивого парня заметили. Уже тогда ему доверили должность секретаря райисполкома, начальника милиции. В 1932 году Б.Момышулы призвали в ряды Красной Армии. Он прошел через всю долгую войну, сначала в звании старшего лейтенанта, а конец войны - полковником. Командовал взводом, батальоном, полком и дивизией.

Особое место в биографии Момышулы занимает битва под Москвой. Он воевал в составе 316-й стрелковой дивизии, сформированной в Казахстане и Киргизии летом 41-го под командованием генерала И.В. Панфилова. Тогда впервые заговорили о Б. Момышулы как о талантливом командире.

О подвиге бойцов и командиров Панфиловской дивизии известным писателем А.Беком написана замечательная повесть "Волоколамское шоссе", в которой много страниц посвящено мужественному воину, казахскому офицеру, нашему земляку.

В боях под Москвой проявилось воинское мастер­ство комбата Момышулы. Четверо суток его батальон удержи­вал позиции на опорных пунктах на станции Матренино в деревнях Горюны, Покровское. После битвы на Волоколам­ском шоссе старший лейтенант назначен командиром полка. Его полк отличался в дни самых жестких атак. При числен­ном перевесе вражеские войска продви­нулись вперед только на полтора кило­метра в сутки.

Днем раньше командир батальона 1073-го стрелкового полка 316-й стрел­ковой дивизии 16-й армии старший лей­тенант Бауыржан Момышулы, выпол­няя задание в тылу врага, вывел из ок­ружения близ Волоколамска 690 советс­ких воинов. Бауыржан участвовал в 27 боях при обороне Москвы. Все они ярко описаны в его книге «За нами Москва». Гвардии капитан Момышулы стоял на­смерть со своим полком, был ранен, но поле боя не покинул. В следующем бою он получил тяжелое ранение и до марта 1944 года пробыл в госпитале.

Это был незаурядный, исполненный геройского духа офицер. Едва встав на ноги, он снова вернулся на фронт, а в январе 1945 года уже командовал 9-й гвардейской стрелковой дивизией в Во­сточно-Прусской операции.

За геройские бои в Волоколамском направлении 7 ноября генерал Панфилов представил старшего лейтенанта Момышулы к ордену Ленина (высшей награде страны того времени). Но судьба наградного листа до сих пор неизвестна. Учитывая значительные боевые заслуги Момышулы, другой его командир полковник И.И. Серебряков в августе 42-го представляет Бауыржана к присвоению звания Героя Советского Союза. Неизвестно и то, что стало и с этим наградным листом. Всего тремя боевыми орденами был награжден Момышулы - Красного Знамени, Отечественной войны I степени и Красной Звезды... Возникает резонный вопрос: почему же в свое время не были по достоинству оценены, как они того заслуживают, воинские подвиги Момышулы? Возможно, сказались суета и неразбериха военного времени. Но отчего же именно на нем? Личность-то его уже тогда была достаточно колоритной и заметной, а имя - громким. Может, все-таки в отношении к нему проявилось, и не раз, негативное отношение кого-то из власть предержащих? Это представляется более вероятным потому, что Бауыржан Момышулы отличался характером твердым и прямым, если не сказать прямолинейным. Будучи требовательным к себе, требовал этого и от других. Обладая обостренным чувством справедливости, был для иных "неудобным". Оттого и неприятности нередко сопутствовали ему, и всяческих легенд вокруг его имени сложилось немало.

После окончания войны в числе отли­чившихся командиров Бауыржан Момы­шулы был принят на учебу в Академию Генерального штаба. Среди 250 офицеров он был единственным представителем азиатской национальности. По оконча­нии Академии ему присвоили звание профессора, он читал лекции. Знающие люди говорят, что его идеи в области тактики отличались смелостью и новизной. Его лекци­ями по курсу общей тактики заслушива­лись бывалые вояки. Любили его слуша­тели за простоту и прямоту суждений, за честность, веселый нрав. Но он так и остался полковником, а в 1956 году был отправлен в отставку. Ему было всего 46 лет. Бауыржан любил повторять: «Я полковник запаса, но не гражданин в отставке». В военных учебных заведениях Кубы, Израиля, Никарагуа отдельно изучается военный опыт Момышулы.

Уйдя в отставку, трезво взвесив и оценив свои возможности, меру ответственности как писателя и гражданина, .Момышулы взялся за перо. Он писал о том, что видел и пережил на фронте, что потрясло и осталось в его памяти навсегда. Помогали ему в написании правды о войне и те тридцать восемь тетрадей-дневников, что вел он на фронте, вел в любых условииях: на марше, в окопе, в снег и дождь и даже в окружении. Огромной любовью к простым солдатам, Родине пронизана его книга "За нами Москва", посвященная боевым подвигам гвардейской Панфиловской дивизии (издана в 1958 году). Писательский дар Б.Момышулы отметил и корифей отечественной литературы Мухтар Ауэзов. Момышулы сочно и страстно, глубоко и прекрасно говорил и писал на двух языках. Он понимал это так: родной язык с родным соединяет, русский язык с другим сближает. Он следовал принципу: "Знающий один язык - это один человек. Знающий два языка стоит двух достойных людей". Вышедшие из-под его пера крылатые слова восхищают точностью и глубиной, красотой и человечностью. Его меткие высказывания отражают многогранностью и разнообразием. Например: "Честь за хлеб не продавай", "Национальное чувство - достойнейшее из чувств", "Любить свой народ не значит ненавидеть другой", "За Родину в огонь, войдя - не сгоришь", "Безъязычную тварь скотом называют. Народ, у которого язык беден, примитивен, считают диким, невежественным, варварским, грубым и бескультурным народом", "Справедливость поспешает медленно, но приходит неизбежно". Слова Момышулы остались на бумаге для нас, а сам он прошел земной путь, ни разу не согнувшись перед власть имущими, глядя прямо, держась гордо, терпя страдания от прямоты своего нрава. Имя Бауыржана Момышулы было и остается популярным в народе. Его знают и любят и благодаря книгам А.Кривицкого "Вовеки не забуду", Д.Онегина "На дальних подступах", М.Габдуллина "Мои фронтовые друзья", А.Нуршаихова "Истина и легенда", его собственной - "За нами Москва", одноименному художественному фильму, книгам его сына Бахытжана, который достойно продолжает дело своего отца. Несмотря на то, что всенародно признанным Героем Б.Момышулы стал еще в 1941 году, официально звание Героя Советского Союза и генеральский чин ему присвоили с большим опозданием, посмертно, 11 декабря  1990 г., в год 80-летия со дня рождения. Восстановить истори­ческую справедливость помог личным участием первый Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев. Правда все же восторжествовала. Сам Бауыржан Момышулы говорил: "...Мои судьи - время и народ". Сегодня его имя носят школы и военные интернаты, его именем названы улицы городов Казахстана, о нем много пишут, говорят, читают. Время все расставило по своим местам, и народ его не забыл, слава о нем с годами только умножается.

Б.Момышұлының «Москва үшін шайқас» романын талқылау.

Романды талқылау ұшін қатысушыларға төмендегі сурақтар қоилады:

1.Б.Момышұлының сөздік портретін жасаңдар - батырдың бейнесі: көз жанары, бет-әлпеті, мінезі. Обрисуйте характер Б.Момышулы. ( Момышулының қай суретіне қарасаң да, оның көз жанарының оттай өткір, бадандай үлкен екенін байқайсың. Көзкөргендердің айтуынша,соғыс кезінде немесе ашуланған кезде бұл көздер найзағайдың отындай жарқылдаған. Бұл Бауржан батырдың ең басты ерекшесі. Бет-әлпеті сұсты, маңдайы кең, шашы тікірейген қайратты, фотосуреттерінде қос иығын қомдап,ұшуға дайын отырған қыран бүркітті көз алдыңа елестетеді. Тік мінезді, шыншыл. «Тек тірі адамдар ғана соғысып жеңе алады» деген генерал Панфилов сөзін ұмытпай, ол өз солдаттарын қатал, бірақ әкелік мейіріммен суюші еді – гвардеецтер қажетті сәттерде өлімге барудан да тартынбайтынын білетін Бауржан әскерлерінің басын еш уақытта оққа орынсыз тосқан емес.

У Б.Момышулы был твердый характер, строгий и жесткий в делах, безгранично любящий свою Родину, действовал дерзко в тылу врага, умело выводил из окружения людей)

2. Момышұлының кітабында геройлардың сыр-сипаты қандай ашылады? (Б.момышұлының кітабында геройлардың сыр-сипаты сөзбен емес, іс-әрекетпен ашылады. Автор ерлікке тамсанбайды, қорқаққа күлмейді. Командир Момышұлы қалбыр жүрек, қашқақ Борамбаевты сап алдында атқызғаннан кейін «Денеңнің қарақурт шаққан жерін жалма-жан кесіп тастамасаң, уынан өлесің» деп тебіренеді.)

3.Момышұлы басқа ұлт өкілін қалай бейнелейді?(Момышұлының ұнамды кейіпкерлері өз ұлтының игі- достойно- танытады.Ол басқа ұлт өкілін өз қалпында шыншыл бейнелейді. Оның романдың бір эпизодында орыс әйелі келе жатқан әскер басшысы Момышұлына қатын-қарғыс жаудырады ) – 201б., 248 б. оқу.

4.Автор астананы – Москваны – қорғауды қалай шектеледі? (Момышұлы астананы қорғауға байланысты кезеңмен, көрініспен шектеледі. 28 панфиловшылардың батырлық, жанқиярлық ерліктері тамаша суреттелген. Олар 28 еді .1941 жылдың 16 қарашасында немістер Москваға Волокалам бағытында ұрысқа шықты. Дубосеково разъезіндегі В.Клочков басқарған взвод жаунгерлеріне жаудың 30 танкісі шабуыл жасады. 28 адам ттөрт сағатқа созылған ұрыста жаудың 14 танкісін қиратты.Соғыс тарихында асқан ерлікті бейнелейтін бұл ұрыста 28 панфиловшының 23-і қаза тапты. 28-дің 22-сі қазақстандықтар еді.) - 110-113 б. оқу, фильмден үзінді көрсетұ.

5.Жаунгердың айқаста қандай мінез ерекшілігі ашылды? – Төлеген Тоқтаров -281б., 288-289 б.

6. Адам өміріне соғыс қандай әсер тигізді?

"МОСКВА ҮШІН ШАЙҚАС" РОМАНЫНЫҢ ӨМІРГЕ КЕЛУ ТАРИХЫНАН

Қазақ әдебиетінде әскери тақырыптың негізін қалаған жазушылардың бірі де бірегейі - Бауыржан Момышұлы. Бүл жолға ол бірден келді десек, қателескен болар едік. Әжесінің айтуындағы қазақтың бай ауыз әдебиеті мен әке өнегесін тындап өскен Бауыржан Момышұлы жастайынан әдебиетке әуес болып өседі. Әскери тақырыптағы шығармалар жазбас бұрын бірнеше өлендер, шағын әңгімелер жазады. Ал оның майданда жүріп жазған күнделіктерінің және хаттарының қазақ әдебиеті тарихында алар орны ерекше. Сол сұрапыл соғыс жылдарында қағаз бетіне түскен құнды дүниелердің негізінде оның есімін әлемге танытқан бірнеше шығармалар жазылды. Ел мен жерді қорғау жолында мерт болған жауынгерлердің рухының алдыңда үнсіз қалмау үшін, олардың ерлік істерін елеусіз қалдырмау мақсатында қарудан қолы босағанда қалам алып, көрген-білгендерін, көкейге түйгендерін қойын дәптеріне түсіріп отырған.

Жауынгердің ерлігін, соғыс психологиясын, Отанды қорғау жолындағы жауынгер төзімділігін, батырлығын, сезімін шынайы түрде көркем тілмен суреттеудің қиын екенін Б.Момышұлы соғыс тақырыбына қалам тартқан жазушыларға әрдайым ескерте отырып, 1944 жылы былай дейді: "Соғыс тақырыбына жазудың өте қиын екенін қайталап айтамын. Әзірше ізін суытпай сұлбасын, нобайын түсіріп қою керек, бірақ та олардың өзінен адамның сурет салуға әрекеттенген талпынысы көрінетіндей болсын, ал нобайсыз қалдыруға болмайды. Қазір бұл материалдармен соғыстан кейін бірнеше жыл жұмыс істей алатындай өрі оны өңдеп, нағыз келбетіне, сипатына келтіре алатыңдай етіп жазу керек" .

Ұлы Отан соғысының қаһарманы, атақты қолбасшы Б.Момышұлы соғыстан кейін Әскери академияда білім алып, әскери қызмет атқармақ болады. Дегенмен оның бірнеше жылдар бойы Отан қорғау жолындағы атқарған еңбегі түрлі себептерге байланысты елеусіз қалдырылып, 1950 жылы Калинин қаласындағы Әскери Академияға оқытушылық қызмет атқару үшін жіберіледі.

Б.Момышұлы өзінің әскери өмірге арнаған қызмет жолдарында сол кездегі өкімет басшыларының көпшілігінен еш алғыс та, қолдау да көрмейді. Оның көзінің тірісіңде Совет Одағының Батыры атағын ала алмауы осыны дәлелдесе керек. Бұл жөнінде Б. Момышұлы 1950 жылы өзіне ұстаз санаған И.М.Чистяковқа жазған хатында "Я полковничаю 13 лет и за все эти годы по служебной лестнице не поднялся я на одну ступень, не потому, что я (по своим способностям, знанием, опыту и др. качествам) хуже других, а лишь потому, что чиновники из ГУК-а на меня смотрели и смотрят как на пасынка. Эта горькая правда за семь последних лет угаетает, унижает, оскорбляет меня. Я не заслуживаю столь длительного несправедливого отношения. Вы меня знаете - дело не в карьере, а в справедливом и достойном отношении ко мне как советскому офицеру..." дей келіп, оған Ресейден ешқандай да әскери қызмет берілмейтініне көзі жеткен соң, Қазақстаңдағы әскери комиссарлыққа үміт етеді. Дегенмен Б.Момышұлына бұл қызмет те бұйырмайды. Осылайша Ұлы Отан соғысы жылдарында бірнеше мындаған жауынгерді бастап, жеңіс туының желбіреуіне үлес қосқан, еліне, жеріне өз пайдасын тигізген Б.Момышұлы соғыстан кейінгі бейбіт уақытта өкіметке пайдасыз, керегі жоқ тұлға болып шыға келді. Талай басшылардың тарапынан қыспаққа алынып, 1956 жылы оқытушылық қызметтен біржола босайды. Қайсар рухты Б.Момышұлына қызметтен босау ауыр тиеді. Десе де ол сары уайымға салынып, өмірден түңілмей, керісінше одан шығудың жолын іздеп табады. Ол - оның жазушылық өнері еді. Қол бастаған батыр өзінің өміріңде көрген барлық қиыншылықтарын жеңе отырып, сөз бастаған жазушыға айналады.

Б.Момышұлы өзі жазып қалдырғандай, соғыс аяқталғаннан кейін қолжазбаларын, күнделіктерін қайта қарап, тарихилығымен қатар тәрбиелік мәні зор шығармаларын жазады. Сол айтулы шығармаларының бірі - "Москва үшін шайқас" романы.

1941 жыддың күз айында Москва қаласының түбінде болған ұрыстарды суреттейтін бұл шығарманың өмірге келуі соғыстың басталуымен тығыз байланысты. Алғашқы қоршаудан босап шыққанан кейін Б.Момышұлы әрбір ұрысты, қаза тапқан жауынгерлердің есімдерін, өзі басқарған батальонның басынан кешкендерін қойын дәптеріне жазып отыруды әдетке айналдырады.

« Найзадан қол босаса қалам алдым» -

деп батырдың өзі жыр жолдарына қосқаңдай, көбіне түңде, ұрыс тынышталғанда жазуға отыратын болған.

Роман оқиғасы қою, тілі орамды, оқырманды өзіне тартатын бірнеше әңгімелердің жиынтығынан тұрады. Романның құрамына кіретін бірнеше әңгімелерді Б.Момышұлы 1951 жылдардан бастап жарыққа шығарады. Мәселен, Алматыдағы "Әдебиет және исскуство" жүрналының №2, №7 сандарында "Москва үшін шайқас" кітабындағы "Капитан Лысенко" деген әңгіме "Возмище деревнясында", ал "Соңғы кездесу" әңгімесі "Біздің адамдар" деген тақырыптармен қазақ тілінде жарық көреді. Екі тілде қатар жазатын Б.Момышұлы кейіннен бұл әңгімелерді толықтырып, романның керекті жеріне кіргізіп, шығарманың бірінші бөлімін 1958 жылы "Советский Казахстан" газетінің № 1, № 2 сандарында жариялайды. Осы жылы, яғни 1958 жылы Москвада өткен Қазақ әдебиетінің онкүндігінің қарсаңыңда аталған шығарма Алматыдан орыс тілінде жарық көреді.

Жазушылар одағында болған талқылауда бұл шығарма жоғары бағаға ие болады. П.П.Вершигора, Е.Н.Пермитин, Л.Суббоцкий, И.Кремлева т.б. айтулы жазушылардың тарапынан Б.Момышұлының жазушылық өнеріне және романға жылы лебіздер айтылады.

Александр Бектің атақты "Волоколамск тас жолы" шығармасының жалғасы ретінде жазылған бұл романның алғашқы тараулары 1958 жылдан бастап орыс тілінде, ал қазақ тілінде 1959 жылдан жарық көре бастайды.

Романда суреттелген әрбір ұрыстың, оқиғаның, оңдағы кейіпкерлердің тарихта болғандығына ешкім де күмән келтіре алмайды. Б.Момышұлының мұрағатында мұны дәлелдейтін бірнеше құжаттар мен хаттар, жазбалар, естеліктер бар.

Мәселен, сөзіміз дәледді болу үшін соғыс кезінде 1075-атқыштар полкі 2-батальонның комиссары болған В.М.Трофимовтің хатынан үзінді келтірсек: "Недавно с большой радостью я прочитал ваше произведение "За нами Москва". Я очень блогодарен вам за вашу книгу, прочитав ее несколько раз я как-бы вновь пережил нашу славную, боевую историю на защите родной Москвы" .

Сонымен қатар Б.Момышұлы осы шығармасы жарыққа шыққанан кейін соғыста бірге болған көптеген майдандастарын табады. Оның шығармасымен танысқан бір кездегі жауынгерлер Б.Момышұлына бірнеше хаттар жазып, бірде көмек сұраса, енді бірде шығармадағы суреттелген шындыққа алғыс айтып жатты. Мұрағат материалдарынан мұндай хаттарды көптеп кездестіруге болады. Ал қарапайым оқырмандар арасынан осы шығарма кейіпкерлері бойынша өздерінің туыстарын іздестіріп, олар туралы нақты мәлімет те алғандар болды. Мәселен, "Москва үшін шайқас" романында әрдайым жақсы жағынан суреттеліп, майданда қаза тапқан Мұқаметқұл Исламқұловтың ұлы Қайрат Исламқұлов әкесінің жарқын бейнесі, қазасы туралы мәліметті осы шығарманы оқығаннан кейін Б.Момышұлына хат жазу арқылы алады.

Шығармаға жазылған бірнеше пікірлер мен хаттарды жинастыра, саралай келе романның оқырмаңдар тарапынан үлкен сұранысқа ие болуымен қатар жоғары бағаланғанын көреміз. Ал оқырман қауымның бұл шығармаға соншалықты ықыласты болуының сыры неде деген сұрақ туындайды. Біріншіден, "Москва үшін шайқас" романымен қатар осы соғыс тақырыбына арналып жазылған басқа да бірнеше туындылар жарық көріп жатты. Ал бұл роман оқырмандар тарапынан ерекше бағаланды. Себебі, сол сұрапыл соғыс жылдарын басынан өткерген жауынгер-жазушы өз шығармасында суреттелетін әрбір детальға дейін мән бере қарап, соғыстан кейін еңсесін енді ғана көтеріп келе жатқан елге тарихи шындықты жеткізуді мақсат етті. Шындықты пікір тұтқан Б.Момышұлы мақсатына жетті де. Екіншіден, шығарманың кейіпкерлері - осы соғыста қаза тапқандар мен соғыстан кейін елге оралғандар, яғни қан майданды көзімен көргендер. Шығарманың авторы мен кейіпкерлерінің халық арасында жүруі оқырман қызығушылығын арттыра түсті. Үшіншіден, оқырмандар, әсіресе жас буын өкілдері романдағы Отанды қорғау жолында ақтық демі қалғанша күресіп, ерлікпен қаза тапқан кейіпкерлердей болуға ұмтылды. Яғни өскелең жас ұрпақты ерлікке, адалдыққа, батырлыққа баулуда қолданылатын тәрбие құралының біріне айналды.

Ал романдағы ұрыс даласын, кейіпкерлердің әрекет етер ортасын, жауды жеңген және жеңіліске ұшыраған кезеңдер мен жауынгер бойындағы түрлі психлогиялық жағдайларды беруде жазушы портрет, кейіптеу, қайталау, метафора, диалог, мақал-мәтел тәріздес көркемдеу мен айшықтаудың алуан тәсілдерін қолданған. Мұның өзі үлкен бір зерттеу еңбегін қажет етеді.

"Менің шығармаларым тұтастай және толығымен менің өз басымның естеліктеріне, ете-мөте ерекше делінген эпизодтар естеліктер жиынтығынан іріктеп, екшеп алған неғұрлым елеулі көріністерге негізделген, оларда ойдан шығарылған оқиғалар да, ойдан жасалған адамдар да жоқ" деп Бауыржан Момышұлының өзі жазып қалдырғандай, "Москва үшін шайқас" романы Ұлы Отан соғысынан белгі беретін бірден-бір қайталанбас туындыға айналды.

Оқырмандар конференциясының жоспары:

Тақырыбы: «Аталар ерлігі – балаға мұра»: Жеңістің 65 – жылдығына және жазушы Б.Момышұлының 100 жылдығына арналған, «Москва үшін шайқас» атты кітабы бойынша оқырмандар конференцияcы.

1. Жүргізуші - Жазушының өмір баянымен таныстыру

2. «Феномен казахского народа » - биография Б.Момышулы, памятники Б.Момышулы и 28 гвардейцам-панфиловцам: показ слайдов. (кітапханашы – Бакиева Модангуль Амановна)

3. Жүргізуші - «Москва үшін шайқас» романының өмірге келу тарихынан.

4. Б.Момышұлының «Москва үшін шайқас» романын талқылау.

Романды талқылау ұшін қатысушыларға төмендегі сурақтар қойылады:

1.Б.Момышұлының сөздік портретін жасаңдар - батырдың бейнесі: көз жанары, бет-әлпеті, мінезі. Обрисуйте характер Б.Момышулы. ( Момышулының қай суретіне қарасаң да, оның көз жанарының оттай өткір, бадандай үлкен екенін байқайсың. Көзкөргендердің айтуынша,соғыс кезінде немесе ашуланған кезде бұл көздер найзағайдың отындай жарқылдаған. Бұл Бауржан батырдың ең басты ерекшесі. Бет-әлпеті сұсты, маңдайы кең, шашы тікірейген қайратты, фотосуреттерінде қос иығын қомдап,ұшуға дайын отырған қыран бүркітті көз алдыңа елестетеді. Тік мінезді, шыншыл. «Тек тірі адамдар ғана соғысып жеңе алады» деген генерал Панфилов сөзін ұмытпай, ол өз солдаттарын қатал, бірақ әкелік мейіріммен суюші еді – гвардеецтер қажетті сәттерде өлімге барудан да тартынбайтынын білетін Бауржан әскерлерінің басын еш уақытта оққа орынсыз тосқан емес.

У Б.Момышулы был твердый характер, строгий и жесткий в делах, безгранично любящий свою Родину, действовал дерзко в тылу врага, умело выводил из окружения людей. Был строг, но справедлив).

2. Момышұлының кітабында геройлардың сыр-сипаты қандай ашылады? (Б.момышұлының кітабында геройлардың сыр-сипаты сөзбен емес, іс-әрекетпен ашылады. Автор ерлікке тамсанбайды, қорқаққа күлмейді. Командир Момышұлы қалбыр жүрек, қашқақ Борамбаевты сап алдында

атқызғаннан кейін «Денеңнің қарақурт шаққан жерін жалма-жан кесіп тастамасаң, уынан өлесің» деп тебіренеді.)

3.Момышұлы басқа ұлт өкілін қалай бейнелейді?(Момышұлының ұнамды кейіпкерлері өз ұлтының игі танытады. Ол басқа ұлт өкілін өз қалпында шыншыл бейнелейді. Оның романдың бір эпизодында орыс әйелі келе жатқан әскер басшысы Момышұлына қатын-қарғыс жаудырады ) – 201б., 248 б. оқу.

4.Жүргізушы – Мазасыз сол күндерде Б.Момышұлы басқарған бөлімшелердің жау шабуылын қайтарып көрсеткен ерліктері аз емес, 5 рет өлімнің құрсаунда қалып, жау қолына түспей аман қалған - көрініс көрсетұ:

5.Автор астананы – Москваны – қорғауды қалай шектеледі? (Момышұлы астананы қорғауға байланысты кезеңмен, көрініспен шектеледі. 28 панфиловшылардың батырлық, жанқиярлық ерліктері тамаша суреттелген. Олар 28 еді .1941 жылдың 16 қарашасында немістер Москваға Волокалам бағытында ұрысқа шықты. Дубосеково разъезіндегі В.Клочков басқарған взвод жаунгерлеріне жаудың 30 танкісі шабуыл жасады. 28 адам төрт сағатқа созылған ұрыста жаудың 14 танкісін қиратты.Соғыс тарихында асқан ерлікті бейнелейтін бұл ұрыста 28 панфиловшының 23-і қаза тапты. 28-дің 22-сі қазақстандықтар еді.) - фильмден үзінді көрсетұ.

6. После показа отрывка из фильма Меруерт читает отрывок из романа: стр. 426-427 и показывается отрывок из фильма.

7. Жаунгердың айқаста қандай мінез ерекшілігі ашылды?

8. Адам өміріне соғыс қандай әсер тигізді?

9. Романнан алған әсеріңді айтып беріңдер.

10.Қорытынды сөз